بسم الله الرحمن الرحیم
دعا
درس‌گفتارهایی از: مسعود بسیطی
با اهتمام: حسین آخوندعلی؛ زهرا مرادی
در دوره‌ی «دعا»، به بررسی معنا، مفهوم و کاربرد «دعا» در زندگی روزمره‌ی آدمی از دیدگاه مربّیان الهی می‌پردازیم؛ و «آداب دعا» و «شرایط استجابت» آن را بیان خواهیم کرد. این مبحث، در دوازده گفتار ارائه می‌گردد.
درس یازدهم: موانع استجابت دعا
در دو درس گذشته به این موضوع پرداختیم که:
با وجود آنکه دعا کردن نیاز به زمان و مکان خاصی ندارد، اما برخی زمان‌ها و مکان‌ها دارای شرافت ویژه‌ای هستند که دعا کردن در آنها به اجابت نزدیکتر است.
در این جلسه به عوامل مستجاب نشدن دعا اشاره می‌گردد:
****
گاهی، بنده دعا می‌کند اما دعایش مستجاب نمی‌شود. ممکن است این اتفاق، ناشی از مانعی باشد که به دلیل غفلت و سوء رفتار آدمی، بر سر راه استجابت دعا ایجاد گردیده است. در درس‌های پیشین ضمن اشاره به برخی شروط و آداب دعا به این نکته تذکر داده شد که اگر برخی از این شروط و آداب لحاظ نشود، دعا به اجابت نخواهد رسید. در این جلسه، ضمن اشاره‌ی مجدد به برخی از آنها، به سایر عواملی که موجبِ به استجابت نرسیدن دعا می‌شود اشاره می‌گردد:
عدم معرفت صحیح نسبت به خدا: [1]
همان طور که در درس ششم نیز تاکید شد، نخستین شرط استجابت دعا، معرفت و شناخت کسی است که او را می‌خوانیم. امام صادق علیه السلام در پاسخ به عده‌ای که از ایشان پرسیدند چرا دعای‌شان مستجاب نمی‌شود، فرمودند:
«چون کسی را می‌خوانید که او را نمی‌شناسید!»[2]
غفلت و عدم توجّه: [3]
اگر دعاکننده در حال دعا نسبت به خواسته‌ی خود و کسی که قرار است آن را اجابت کند، توجه لازم را نداشته باشد؛ و حواسش به موضوعات اطراف و مسائل دیگر باشد، نه تنها ادب دعا را رعایت نکرده، بلکه دعایش نیز به استجابت نخواهد رسید. امام صادق علیه السلام، به دعاکنندگان چنین هشدار می‌دهند:
«خداوند، دعایی را که از دل غافل و بی‌خبر برخیزد، مستجاب نمی‌کند. بنابراین، زمانی که دعا می‌کنی، با توجه و حضور قلب درخواست کن، سپس به اجابت آن، یقین داشته باش.»[4]
دعا بدون جدّ و جهد:
گاهی آدمی خواسته‌ای از خداوند رحمان دارد اما خود در راه رسیدن به آن خواسته تلاشی نمی‌کند. مثلا از درگاه الهی طلب رزق و روزی می‌نماید در حالی که خود در خانه نشسته و سر کار نمی‌رود. امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:
«[یکی از افرادی که دعای‌شان مستجاب نمی‌شود] فردی است که در خانه‌ی خود نشسته و می‌گوید: خداوندا، مرا روزی ده. به او گفته می‌شود: آیا به تو دستور ندادم به جستجوی روزی برو (برای کسب روزی تلاش کن)؟»[5]
درست است که روزیِ بندگان دست رازق متعال است، اما خداوند حکیم دوست می‌دارد بنده را در راه جدّ و جهد در کسب روزی حلال ببیند.[6] به عبارتی «از تو حرکت، از خدا برکت»!
ارتکابِ گناه: [7]
گاهی دعای آدمی در درگاه الهی مقبول واقع می‌شود؛ اما پیش از آنکه آن دعا به اجابت برسد، دعاکننده، مرتکب گناهی می‌شود که به سبب آن، غضب خدا برانگیخته می‌شود و بنده از آنچه قرار بود به او عطا شود، محروم می‌گردد. امام باقر – پنجمین جانشین و هدایتگر پس از رسول خاتم – این اتفاق را اینچنین توضیح می‌دهند:
«هرگاه بنده، حاجتی از حوائج دنیایی را از خدا درخواست کرد، از شأن خدای تعالی است که آن را دیر یا زود اجابت فرماید. اما بنده در آن وقت مرتکب گناهی می‌شود؛ لذا خداوند به مَلَک موکّل حاجتش می‌فرماید: دعایش را برآورده مکن. زیرا او کاری کرد که موجب خشم من و محرومیت از ناحیه‌ی من شد.»[8]
بنابراین درست است که خداوند مهربان فرموده: «بخوانید مرا تا [دعای] شما را اجابت کنم»[9] ، اما این عهدی که پروردگار با بندگانش بسته مستلزم آن است که بنده نیز به عهد خویش وفادار بماند. چرا که خداوند متعال می‌فرماید:
«أَوْفُوا بِعَهْدی أُوفِ بِعَهْدِکُم»[10]
به پیمانم وفا کنید تا به پیمان‌تان وفا کنم.
ما با آفریدگار خود عهد بسته بودیم که: خالق و مالک خویش را بپرستیم؛ نه آنکه عبودیت شیطان را به جای آوریم. خداوند متعال در قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
«اى فرزندان آدم، مگر با شما عهد نکرده بودم که شیطان را مپرستید که او دشمن آشکار شماست؛ و [اینکه] عبودیت مرا به جای آورید که این است راه راست؟»[11]
حال، اگر از آنچه خدا نهی فرموده دوری نکنیم؛ و به آنچه امر کرده، عمل ننماییم، اگر به وسوسه‌ی شیطان تن دهیم و بر خلاف رضایت پروردگار مرتکب عملی شویم، در واقع عهدی را که با خداوند بسته بودیم، شکسته‌ایم. در این صورت چگونه انتظار خواهیم داشت که خداوند به عهدی که درباره‌ی استجابت دعاهای‌مان با ما بسته وفادار بماند؟
بنابراین، نافرمانی از امر خدا و رفتار در خلاف جهت رضایت آفریدگار سبب می‌شود دعاهای ما به استجابت نرسد. از این روست که امیر مومنان می‌فرمایند:
«گناه، مانع اجابت دعا می‌شود.»[12]
با این تذکر، جای دارد با تأسّی به امیر مومنان از درگاه رازق و مالک خویش چنین بخواهیم:
«اَللّهم اغفِرلی الذّنوب التّی تَحبِس الدّعا»[13]
خداوندا؛ گناهانی را که باعث حبس شدن دعا (بالا نرفتن دعا) می‌شوند، بیامرز.
فارغ از نوع گناهی که آدمی مرتکب می‌شود، نافرمانی خالق متعال، سبب عدم استجابت دعا می‌گردد؛ با این وجود مربیان الهی به تاثیر مخرّب برخی گناهان تاکید بیشتری داشته اند. در ادامه به چند مورد از این گناهان که سبب ممانعت از اجابت دعا می‌شوند، اشاره می‌گردد:
مال حرام و حق الناس:
یکی از موانع استجابت دعا عدم تطهیر داراییِ آدمی، از مالی که از راه غصب، ظلم، رشوه، ربا، دزدی، کم فروشی و فریب پیدا کرده یا مالی که خمس یا زکات و انفاقات آن پرداخت نشده، است. تا آنجا که خداوند، در حدیث قدسی می‌فرماید:
«از تو دعا کردن و از من اجابت آن؛ هیچ دعایی از من محجوب نمی‌شود مگر دعای کسی که حرام می‌خورد.»[14]
رسول خاتم به آنها که دوست دارند دعای‌شان مستجاب گردد، می‌فرمایند:
«کسی که دوست دارد دعایش اجابت شود باید خوراک و کسب و کارش حلال باشد»[15] «همانا شخصی که لقمه‌ی حرامی را به دهانش می‌برد تا چهل روز دعایش به اجابت نمی‌رسد.»[16]
امام صادق علیه السلام نیز می‌فرمایند:
«هنگامی که یکی از شما بخواهد دعایش اجابت شود، باید کسب و کارش را پاک کند و حقّ مردم در گردنش نباشد؛ چون خداوند دعای بنده‌ای را که در شکمش غذای حرام باشد، و حقّ احدی از مردم بر گردنش باشد، بالا نمی‌برد.»[17]
امیر مومنان می‌فرمایند: خداوند به عیسی بن مریم علیه السلام وحی كرد به مردم بنی اسرائیل بگو:
«به راستی من دعای احدی از شما را كه در نزد او مظلمه‌ای از مردم باشد [خواه حق مالی باشد و یا ظلم و ستمی در حق كسی روا داشته باشید] مستجاب نمی‌كنم.»[18]
قطع رابطه با خویشان
یکی از گناهان بزرگ، قطع رابطه با خویشان (یعنی صله رحم نداشتن) است. به گونه‌ای که به فرمایش رسول خاتم، پس از شرک به خدا مبغوض‌ترین اعمال نزد خدای متعال گسستن از خویشاوندان (قطع رحم) است.[19]
قطع رابطه کردن با خویشان، آثار و عواقب متعددی همچون کوتاهیِ عمر[20] ، کاهش رزق[21] و ... دارد. همچنین فردی که صله‌ی رحم را کنار گذاشته یا به اینکه با او قطع رابطه شود، رضایت داشته باشد، دعایش مستجاب نخواهد شد. رسول خاتم می‌فرمایند:
"قطع رابطه با خویشان، سبب محجوب شدن دعا می‌گردد."[22]
"[روایت شده در مورد شب نیمه شعبان و البته دیگر اوقات که] دعا در آن مستجاب است؛ مگر برای کسی که قطع رحم کرده باشد یا برای قطع رحم دعا کرده باشد."[23]
نافرمانی و بی حرمتی نسبت به والدین (عاق والدین) [24]:
در مکتب تربیتی اهل بیت علیهم السلام، آزردن پدر و مادر از بزرگترین گناهان محسوب می‌شود[25] و آثار شومی، هم در دنیا[26] و هم در آخرت[27] به دنبال دارد. نافرمانی و بی‌حرمتی نسبت به پدر و مادر علاوه بر آنکه سببِ دوری از رحمت خدا[28]، ذلّت[29]، تنگدستی[30] و کم شدن عمر[31] می‌شود، مانع استجابت دعا نیز می‌گردد. امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:
"گناهى كه مانع استجابت دعا مى‌شود و زندگى را تیره و تار مى‌كند، نافرمانى عاق والدین شدن است."[32]
سنگدلی
قساوت قلب موجب عدم پذیرش دعا در درگاه الهی می‌شود. چنانچه امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:
"همانا خداوند دعایی را که از روی قلب با قساوت (دلِ سخت) باشد، اجابت نمی‌کند."[33]
****
اگر گناهکار و آلوده‌ایم، اگر پرونده‌ی اعمال‌مان پر از سرکشی و نافرمانی از خالق است، به دامان پروردگار پناه بریم و از اعمال ناشایست‌مان عذرخواهی نماییم. مبادا حس گناهکاری ما را از رحمت خداوند ناامید سازد و مانع دعا در درگاهش گردد. با سَری افکنده و قلبی امیدوار به سویش بازگردیم، به گناهان‌مان اقرار کنیم و عذرخواهی نماییم. چه زیبا اهل بیت علیهم السلام حال پریشان ما و در عین حال امیدمان به خدا را وصف کرده‌اند:
«خداوندا؛ چگونه تو را بخوانم در حالی که نافرمانی‌اَت می‌کنم؟ و چگونه تو را نخوانم در حالی که محبت تو را در قلبم می‌یابم، هر چند كه نافرمانم؟ دستی را به سویت دراز كرده‌ام كه از گناه سرشار است، و چشمی را به تو دوخته‌ام كه به امید ناظر است.»[34]
«خدای من و ای سَرورم؛ اگر جز اولیا و اهل طاعتت را نیامرزى، پس گنهكاران به چه كسى پناه برند، و اگر جز اهل وفا را اكرام ننمایى، پس بدكاران از چه كسى فریادرسى خواهند؟»[35]
اکنون که دانستیم برخی اعمال و رفتار آدمی راه استجابت دعا را سد می‌کند، به عنوان حُسن ختامِ این جلسه به روایتی پندآموز از امیر مومنان اشاره می‌کنیم:
از امیر مومنان سوال شد:
مگر خداوند نمی‌فرماید «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ[36]: بخوانید مرا اجابت کنم شما را»؟ پس چرا ما هر چه دعا می‌کنیم، مستجاب نمی‌شود؟!
امیر مومنان پاسخ دادند:
چون دل‌های شما در هشت مورد خیانت و بی وفایی کرده است! آن را اصلاح کنید تا دعای‌تان مستجاب گردد:
1- خدا را شناختید، ولی حقش را آن گونه که به شما واجب بود، ادا نکردید! و از این شناخت سودى نبردید.
2- به پیامبر خدا ایمان آوردید، آن گاه با سنت (روش) او مخالفت کردید و شریعتش را [در مقام عمل] از بین بردید! پس ثمره ایمانتان کجاست؟
3- کتاب خدا (قرآن) را که بر شما فرود آمد خواندید، ولی به آن عمل نکردید. گفتید شنیدیم و اطاعت می‌کنیم ولی مخالفت کردید.
4- گفتید: خدایا؛ ما از آتش دوزخ می‌ترسیم، ولی همواره با گناهان به آن نزدیکتر شدید. پس خوف شما از آتش غضب الهی کجا بود؟
5- می گویید به بهشت اشتیاق دارید امّا همواره کارهایی انجام می‌دهید که شما را از بهشت دورتر می‌گرداند، پس اشتیاق‌تان به بهشت در کجاست؟
6- از نعمتهای مولای‌تان بهره‌مند می‌شوید ولی شکر نعمتش را به جا نمی‌آورید.
7- باوجود اینکه خداوند شما را به دشمنی شیطان امر فرموده و گفته است: «براستی که شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن دارید»[37] امّا شما بدون سخنی به سوی او روی آوردید و بدون مخالفت اطاعتش کردید.
8- همواره عیب‌های دیگران را دیدید امّا عیب‌های خودتان را ندیده گرفتید و به آنچه که خود بیشتر سزاوار ملامت بودید، دیگران را ملامت کردید.
سپس فرمود:
«با این وضع چه دعایی از شما مستجاب گردد، در حالی که شما درهای دعا و راه‌های آن را بسته‌اید؟! پس تقوای الهی پیشه کنید (خدا را رعایت کنید)، اعمال‌تان را اصلاح کنید، نیت‌های پنهان‌تان را برای خدا خالص کنید، امر به معروف و نهی از منکر کنید تا خداوند دعاهای‌تان را مستجاب گرداند.»[38]
نکات مهم این جلسه:
- برخی از عواملی که مانع برآورده شدن دعاها و حاجات ما می‌گردند عبارتند از:
o عدم معرفت صحیح نسبت به خدا
o غفلت و عدم توجّه
o دعا بدون عمل
o ارتکاب گناه؛ خصوصا:
*مال حرام و حق الناس
*قطع رابطه با خویشان
*نافرمانی و بی‌حرمتی نسبت به والدین (عاق والدین)
*سنگدلی
[1] - علاقمندان به مطالعه‌ی بیشتر می‌توانندبه درس ششم (شروط اساسیِ استجابت دعا) ، ذیل شرط نخست: «معرفت خدا» مراجعه فرمایند.
[2] - "لاِنَکُم تَدعُونَ مَن لا تَعرِفُوَنُه": بحارالانوار، ج 90، ص 368.
[3] - علاقمندان به مطالعه‌ی بیشتر می‌توانند به درس ششم (شروط اساسیِ استجابت دعا)، ذیل شرط سوم: «توجّه و دوری از غفلت» مراجعه فرمایند.
[4] - "إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یسْتَجِیبُ دُعَاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ سَاهٍ، فَإِذَا دَعَوْتَ فَأَقْبِلْ بِقَلْبِكَ ثُمَّ اسْتَیقِنْ بِالْإِجَابَةِ": بحارالانوار، ج 90، ص 323. ؛ رسول خاتم نیز روایتی با همین مضمون می‌فرمایند: "إِنَّ اللَّهَ لَا یسْتَجِیبُ دُعَاءً مِن قَلْبٍ لَاهٍ" یعنی: همانا خداوند دعایی را که از دل غافل و سرگرم به چیزهای دیگر باشد، اجابت نمی‌کند: مستدرک الوسائل، ج 5، ص 191.
[5] - "أَرْبَعَةٌ لَا تُسْتَجَابُ لَهُمْ دَعْوَةٌ رَجُلٌ جَالِسٌ فِی بَیتِهِ یقُولُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی فَیقَالُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْكَ بِالطَّلَبِ ...": بحارالانوار، ج 90، ص 360.
[6] - تلاش برای کسب روزی حلال از چنان جایگاهی نزد خدای متعال برخوردار است که نُه دهم عبادت شمرده شده است. خداوند در حدیثی قدسی می‌فرماید: "الْعِبَادَةُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةُ أَجْزَاءٍ فِی طَلَبِ الْحَلَال": مستدرک الوسائل، ج 13، ص 20.
[7] - علاقمندان به مطالعه‌ی بیشتر می‌توانند به درس هشتم (آداب دعا)، ذیل ادب پنجم: «اعتراف به گناهان گذشته و ابراز پشیمانی از آنها» مراجعه فرمایند.
[8] - "إِنَّ الْعَبْدَ یَسْأَلُ اللَّهَ الْحَاجَةَ فَیَکُونُ مِنْ شَأْنِهِ قَضَاؤُهَا إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ أَوْ إِلَى وَقْتٍ بَطِیءٍ فَیُذْنِبُ الْعَبْدُ ذَنْباً فَیَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لِلْمَلَکِ لَا تَقْضِ حَاجَتَهُ وَ احْرِمْهُ إِیَّاهَا فَإِنَّهُ تَعَرَّضَ لِسَخَطِی وَ اسْتَوْجَبَ الْحِرْمَانَ مِنِّی": بحارالانوار، ج 70، ص 329.
[9] - "ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ": قرآن کریم، سوره غافر، آیه 60.
[10] - قرآن کریم، سوره بقره، آیه 40.
[11] - "أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبین وَ أَنِ اعْبُدُونی هذا صِراطٌ مُسْتَقیم": قرآن کریم، سوره پس، آیه 60 و 61.
[12] - "اَلمَعصِیةُ تَمنَعُ الاِجَابَة": غررالحکم و دررالکلم، ص 193.
[13] - فرازی از دعای کمیل: اقبال الاعمال، ص 707. متن این دعا در کتاب مفاتیح الجنان موجود است.
[14] - "فَمِنْكَ الدُّعَاءُ وَ عَلَیَّ الْإِجَابَةُ فَلَا تَحْجُبْ عَنِّی دَعْوَةً إِلَّا دَعْوَةَ آكِلِ الْحَرَامِ": بحارالانوار، ج 90، ص 373.
[15] - "مَنْ أحَبَّ أنْ یسْتَجابَ دُعاؤُهُ فلیطیبْ مَطْعَمَهُ وَ مَكسَبَهُ": بحارالانوار، ج 90، ص 372.
[16] - "أَطِبْ كَسْبَكَ تُسْتَجَبْ دَعْوَتُكَ فَإِنَّ الرَّجُلَ یرْفَعُ اللُّقْمَةَ إِلَی فِیهِ حَرَاماً فَمَا تُسْتَجَابُ لَهُ أَرْبَعِینَ یوْماً": بحارالانوار، ج 90، ص 358.
[17] - "إذا أرادَ أَحَدُكُم أَن یستَجابَ لَهُ فَلیطَیب كَسبَهُ وَلیخرُج مِن مَظالِمِ النّاسِ وَ إِنَّ اللّه لا یرفَعُ إِلَیهِ دُعاء عَبدٍ وَفى بَطنِهِ حَرامٌ أَو عِندَهُ مَظلَمَةٌ لأِحَدٍ مِن خَلقِهِ": بحارالانوار، ج 90، ص 321. ؛ روایت شده که حضرت موسی علیه السلام شخصی را دید که سخت در حال تضرع و زاری به درگاه خداوند بود و دست‌هایش را به آسمان بلند کرده، دعا می‌کرد. به موسی علیه السلام وحی شد: "أَنِّی غَیرُ مُسْتَجِیبٍ لِأَحَدٍ مِنْكُمْ دَعْوَةً وَ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِی قِبَلَهُ مَظْلِمَةٌ" یعنی: هر قدر هم که اینچنین دعا کند، حاجتش را مستجاب نخواهم کرد؛ چراکه در شکمش [لقمه] حرام است؛ بر پشتش و در خانه‌اش هم [مال] حرام است: بحارالانوار، ج 90، ص 356.
[18] - "أَنِّی غَیرُ مُسْتَجِیبٍ لِأَحَدٍ مِنْكُمْ دَعْوَةً وَ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِی قِبَلَهُ مَظْلِمَةٌ": بحارالانوار، ج 90، ص 356.
[19] - "أنَّ رجلا ... جاءَ الى النبی فقال: اىُّ الاَعمال أبغَضُ الى اللَّه؟ قال: الشِّرک باللَّه، قال: ثم ماذا؟ قال: قَطیعَةُ الرحم ..." یعنی: فردی خدمت پیامبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم شرفیاب شد و پرسید: چه عملى نزد خدا مبغوض‌ترین اعمال است؟ حضرت فرمودند: شرک به خداوند. عرض كرد: بعد از شرک چه عملى مبغوض‌تر است؟ حضرت فرمودند: قطع رحم (گسستن از خویشان): بحارالانوار، ج 69، ص 106.
[20] - امیر مومنان می‌فرمایند: "أنَّ مِنَ الذُّنوبِ الّتى تُعَجِّلُ الفَنَاءَ قَطِیعَهَ الرَّحِمِ" یعنی: از جمله گناهانی که نابودی را شتاب می‌دهد (سبب مرگ زود هنگام می‌شود)، قطع رابطه با خویشان است: وسائل الشیعه، ج 12، ص 273. و امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: "ما نَعْلَمُ شَیْئا یَزیدُ فِی الْعُمْرِ اِلاّ صِلَةَ الرَّحِمِ، حَتّی اِنَّ الرَّجُلَ یَکونُ اَجَلُهُ ثَلاثَ سِنینَ فَیکونُ وَصولاً لِلرَّحِمِ فَیَزیدُ اللّه فی عُمْرِهِ ثَلاثیْنَ سَنَةً فَیَجْعَلُها ثَلاثا وَ ثَلاثیْنَ سَنَةً، وَ یَکونُ اَجَلُهُ ثَلاثا وَ ثَلاثیْنَ سَنَةً فَیَکونَ قاطِعا لِلرَّحِمِ، فَیَنْقُصُهُ اللّه ثَلاثیْنَ سَنَةً وَ یَجْعَلُ اَجَلَهُ اِلی ثَلاثِ سِنینَ" یعنی: ما غیر از صله رحم، چیزی نمی‌شناسیم که بر عمر بیفزاید، تا آن جا که گاهی عمر کسی سه سال است، و وقتی که اهل صله رحم می‌شود، خداوند هم سی سال بر عمرش می‌افزاید و آن را سی و سه سال می‌کند و گاهی عمر کسی سی و سه سال است و قطع رحم می‌کند و خداوند هم سی سال از عمر او می‌کاهد و عمرش را به سه سال، کاهش می‌دهد: بحارالانوار، ج 71، ص 121.
[21] - امیر مومنان می‌فرمایند: "قطیعةُ الرّحِم تورِثُ الفَقرَ" یعنی: قطع رابطه با خویشان فقر می‌آورد: مستدرک الوسائل، ج 15، ص 347. ؛ و نیز می‌فرمایند: "قطیعةُ الرّحِم تُزیلُ النِّعَمِ" یعنی: قطع رابطه با خویشان نعمت ها را زایل می‌کند: مستدرک الوسائل، ج 15، ص 186.
[22] - "قطیعةُ الرّحِم تَحجُبُ الدّعَاءَ": مستدرک الوسائل، ج 15، ص 185.
[23] - "رُوِىَ فى خَبَرِ النِّصفِ مِن شَعبانَ وَ غَیرِه: أنَّهُ یستَجَابُ الدُّعاءّ فیها إلّا لِقاطِعِ رَحِمٍ أو فى قَطیعَةِ رَحِم": بحارالانوار، ج 90، ص 378.
[24] - هنگامی که از رسول خاتم سوال می‌شود «عاق والدین چیست»، ایشان می‌فرمایند: "یامران فلا یطیعهما و یسالانه فیحرمهما و اذا رآهما لم یعظّمهما بحقّ ما یلزمه لهما الخبر" یعنی: هنگامی که والدین به فرزند کاری را می‌گویند، اما او حرف شان را گوش نمی‌دهد؛ و هنگامی که والدین از فرزند خود خواهشی دارند، اما او آنها را از برآوردن خواسته شان محروم می‌سازد؛ و هنگامی که فرزندی والدین خود را می‌بیند، اما به ایشان آنگونه که شایسته است احترام نمی‌گذارد: مستدرک الوسائل، ج 12، ص 194.
[25] - امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: "عُقُوقُ الْوَالِدَینِ مِنَ الْكَبَائِرِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزّ و جَلّ جَعَلَ الْعَاقَّ عَصِیاً شَقِیا" یعنی: بی حرمتی و نافرمانی از والدین (عاق والدین) از گناهان کبیره است چراکه خداوند عزّ و جلّ چنین فردی (عاق والدین) را عصیانگر و بدبخت قرار داده است: مستدرک الوسائل، ج 15، ص 189.
[26] - رسول خاتم می‌فرمایند: "ثلاثةٌ من الذّنوبِ تُعجّلُ عُقُوبَتها و لا تُؤَخَّرُ الی الآخرةِ: عقوق الوالدینِ، و البَغی علی النّاسِ و كفرُ الاحسان" یعنی: كیفر سه گناه است كه خیلی زود به انسان می‌رسد و تا روز قیامت به تأخیر نخواهد افتاد: 1) عاقّ والدین؛ 2) ظلم و تجاوز به مردم؛ 3) ناسپاسی در مقابل احسان و نیكی دیگران: مستدرک الوسائل، ج 15، ص 189.
[27] - رسول خاتم می‌فرمایند: "لا یدخُلُ الجَنَّةَ عَاقٌّ" یعنی: کسی که نسبت به والدین بی حرمتی و نافرمانی می‌کند (عاق والدین) وارد بهشت نخواهند شد: مستدرک الوسائل، ج 15، ص 195. ؛ رسول اکرم تاکید می‌فرمایند چنین فردی نه تنها به بهشت راه داده نمی‌شود؛ بلکه حتی نسیم بهشت را نیز استشمام نخواهد کرد: "اِیاكم وَ عُقوقُ الوالدینِ، فانَّ ریح الجنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مسیرَة ألف عامٍ و لا یجدُها عاقٌ و لا قاطعُ رحمٍ ..." یعنی: بر حذر باشید از اینكه عاق والدین شوید، پس همانا با اینكه بوی بهشت از مسافت هزار سال به مشام می‌رسد، عاق والدین و كسی كه قطع رحم كند بوی آن را احساس نخواهد كرد: مستدرک الوسائل، ج 15، ص 195 و 196.
[28] - رسول خاتم می‌فرمایند: " ثَلاثَةٌ لا ینْظُرُ اللَّهُ إِلَیهِمْ اَلمَنّانُ بِالفِعل و عاقُّ والِدَیه و مُدمِنُ خَمرٍ" یعنی: خداوند به سه گروه نظر [رحمت] نمی‌اندازد: آنکه در کارهایش منّت می‌نهد؛ آنکه نسبت به والدین بی حرمتی و نافرمانی می‌کند (عاق والدین)؛ و آنکه می‌گسار است: مستدرک الوسائل، ج 15، ص 187.
[29] - امام هادی – دهمین جانشین و هدایتگر پس از رسول خاتم - می‌فرمایند: "اَلعُقُوقُ یعَقِّبُ القِلَّةَ، وَ یؤَدِّی إِلی الذِّلَّةِ" یعنی: بی حرمتی و نافرمانی نسبت به والدین، تنگدستی در پی دارد و شخص را به ذلت می‌کشاند: مستدرک الوسائل، ج 15، ص 195.
[30] - همان.
[31] - رسول خاتم می‌فرمایند: "عُقُوقُ الْوَالِدَینِ یبتُرُ العُمُرَ" یعنی: بی حرمتی و نافرمانی نسبت به والدین، دنباله‌ی عمر را قطع می‌کند: مستدرک الوسائل، ج 12، ص 334.
[32] - "اَلذُّنوبُ الَّتى ... تَرُدُّ الدُّعاءَ وَ تُظلِمُ الهَواءَ عُقوقُ الوالِدَینِ": بحارالانوار، ج 70، ص 374.
[33] - "إِنَّ اللَّهَ لَا یسْتَجِیبُ دُعَاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ قَاسٍ": بحارالانوار، ج 90، ص 305.
[34] - امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: "إِلَهِی كَیفَ أَدْعُوكَ وَ قَدْ عَصَیتُكَ وَ كَیفَ لَا أَدْعُوكَ وَ قَدْ عَرَفْتُ حُبَّكَ فِی قَلْبِی وَ إِنْ كُنْتُ عَاصِیاً مَدَدْتُ إِلَیكَ یداً بِالذُّنُوبِ مَمْلُوءَةً وَ عَینَای بِالرَّجَاءِ مَمْدُودَةً": بحارالانوار، ج 91، ص 92.
[35] - امام سجاد علیه السلام در دعای ابوحمزه ثمالی می‌فرمایند: "إِلَهِی وَ سَیدِی إِنْ كُنْتَ لا تَغْفِرُ إِلا لِأَوْلِیائِكَ وَ أَهْلِ طَاعَتِكَ فَإِلَى مَنْ یفْزَعُ الْمُذْنِبُونَ وَ إِنْ كُنْتَ لا تُكْرِمُ إِلا أَهْلَ الْوَفَاءِ بِكَ فَبِمَنْ یسْتَغِیثُ الْمُسِیئُونَ": بحارالانوار، ج 95، ص 92. متن این دعا در مفاتیح موجود است.
[36] - قرآن کریم، سوره غافر، آیه 60.
[37] - "إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا": قرآن کریم، سوره فاطر، آیه 6.
[38] - "نَسْأَلُکَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ فَمَا بَالُنَا نَدْعُو فَلَا یُجَابُ قَالَ إِنَّ قُلُوبَکُمْ خَانَتْ بِثَمَانِ خِصَالٍ- أَوَّلُهَا أَنَّکُمْ عَرَفْتُمُ اللَّهَ فَلَمْ تُؤَدُّوا حَقَّهُ کَمَا أَوْجَبَ عَلَیْکُمْ فَمَا أَغْنَتْ عَنْکُمْ مَعْرِفَتُکُمْ شَیْئاً وَ الثَّانِیَةُ أَنَّکُمْ آمَنْتُمْ بِرَسُولِهِ ثُمَّ خَالَفْتُمْ سُنَّتَهُ وَ أَمَتُّمْ شَرِیعَتَهُ فَأَیْنَ ثَمَرَةُ إِیمَانِکُمْ وَ الثَّالِثَةُ أَنَّکُمْ قَرَأْتُمْ کِتَابَهُ الْمُنْزَلَ عَلَیْکُمْ فَلَمْ تَعْمَلُوا بِهِ وَ قُلْتُمْ سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا ثُمَّ خَالَفْتُمْ وَ الرَّابِعَةُ أَنَّکُمْ قُلْتُمْ إِنَّکُمْ تَخَافُونَ مِنَ النَّارِ وَ أَنْتُمْ فِی کُلِّ وَقْتٍ تَقْدَمُونَ إِلَیْهَا بِمَعَاصِیکُمْ فَأَیْنَ خَوْفُکُمْ وَ الْخَامِسَةُ أَنَّکُمْ قُلْتُمْ إِنَّکُمْ تَرْغَبُونَ فِی الْجَنَّةِ وَ أَنْتُمْ فِی کُلِّ وَقْتٍ تَفْعَلُونَ مَا یُبَاعِدُکُمْ مِنْهَا فَأَیْنَ رَغْبَتُکُمْ فِیهَا وَ السَّادِسَةُ أَنَّکُمْ أَکَلْتُمْ نِعْمَةَ الْمَوْلَى وَ لَمْ تَشْکُرُوا عَلَیْهَا وَ السَّابِعَةُ أَنَّ اللَّهَ أَمَرَکُمْ بِعَدَاوَةِ الشَّیْطَانِ وَ قَالَ- إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا فَعَادَیْتُمُوهُ بِلَا قَوْلٍ وَ وَالَیْتُمُوهُ بِلَا مُخَالَفَةٍ وَ الثَّامِنَةُ أَنَّکُمْ جَعَلْتُمْ عُیُوبَ النَّاسِ نُصْبَ عُیُونِکُمْ وَ عُیُوبَکُمْ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ تَلُومُونَ مَنْ أَنْتُمْ أَحَقُّ باللَّوْمِ مِنْهُ فَأَیُّ دُعَاءٍ یُسْتَجَابُ لَکُمْ مَعَ هَذَا وَ قَدْ سَدَدْتُمْ أَبْوَابَهُ وَ طُرُقَهُ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا أَعْمَالَکُمْ وَ أَخْلِصُوا سَرَائِرَکُمْ وَ أْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ فَیَسْتَجِیبَ اللَّهُ لَکُمْ دُعَاءَکُمْ": مستدرک الوسائل، ج 5، ص 268.
