دعا

    

بسم الله الرحمن الرحیم

دعا

درس‌گفتارهایی از: مسعود بسیطی

با اهتمام: حسین آخوندعلی؛ زهرا مرادی

   

در دوره‌ی «دعا»، به بررسی معنا، مفهوم و کاربرد «دعا» در زندگی روزمره‌ی آدمی از دیدگاه مربّیان الهی می‌پردازیم؛ و «آداب دعا» و «شرایط استجابت» آن را بیان خواهیم کرد. این مبحث، در دوازده گفتار ارائه می‌گردد.

    

درس هشتم: «آداب» دعا (قسمت دوم)

    

در جلسه گذشته به این موضوع پرداختیم که:

بنده‌ای که در بیان خواسته‌ی خود، ادب بندگی به جای آوَرَد و آنچنانکه شایسته‌ی رازق است، طلبِ رزق نماید، با فردی که طلبکارانه و بی‌ادبانه درخواست خود را مطرح می‌کند، نزد خدای متعال، از جایگاه یکسانی برخوردار نیست. در واقع، دعا کردن، آدابی دارد که هر چه بیشتر در رعایت آن کوشا باشیم، به اجابت نزدیکتر خواهیم بود. در همین راستا، چهار ادب از آداب دعا مطرح گردید.

در این جلسه به چهار ادب دیگر اشاره خواهیم نمود.

****

    

یادآوریِ این کلام امام صادق – ششمین جانشین و هدایتگر پس از رسول خاتم – خالی از لطف نیست که فرمودند:

«آداب دعا [و درخواست از ربّ و خالق خود] را رعایت کن ... اگر شرایط دعا را به جا نیاوردی پس منتظر اجابت هم نباش.»[1]

    

جلسه گذشته در راستای ارائه‌ی راهکارهایی برای استجابت دعا، چهار آداب زیر بررسی گردید:

-          ادب اول: شروع دعا با یاد و نام خداوند

-          ادب دوم: حمد و ستایش خداوند

-          ادب سوم : صلوات بر محمد و آل محمد

-          ادب چهارم: همراه بردن شفیع به درگاه خداوند

در این درس به آداب دیگری اشاره می‌شود:

   

ادب پنجم: اعتراف به گناهان گذشته و ابراز پشیمانی از آنها

فرزندی که تا دیروز از سخنان پدرش سرپیچی می‌کرده امروز با چه رویی می‌تواند پیش پدر برود و حاجتی از او طلب کند؟ آیا جز این است که ادب حکم می‌کند ابتدا از رفتار ناشایست گذشته‌اش عذرخواهی کند و قول بدهد دیگر موجبات آزردگی پدر را فراهم نسازد؟ پس حالِ ما بندگان حقیر و گناهکار، هنگام طلب حاجت از خالقِ روزی دِه چگونه باید باشد؟ چگونه از کسی که انواع نعمت‌ها و روزی‌های مادی و معنوی را در اختیارمان گذارده انتظار برآورده شدن حاجت داشته باشیم، در حالی که آن نعمت‌ها و موهبت‌ها را در راه نافرمانیِ خودش صرف کرده‌ایم؟ آیا نباید در درگاهش شرمسار گستاخی‌ها و نافرمانی‌های متعددمان باشیم؟ آیا این جمله‌ی امام صادق ^{علیه السلام} برای ما کافی نیست تا از شرمساری سر به زیر افکنیم:

«خداوندا؛ چگونه تو را بخوانم در حالی که نافرمانی‌اَت می‌کنم؟»[2]

کمی در این جمله تامل کنیم و حال خود را در برابر خدا وجدان نماییم ...

و آنگاه از کلام امام صادق ^{علیه السلام} مدد جوییم و اینچنین ادامه دهیم:

«و چگونه تو را نخوانم در حالی که محبت تو را در قلبم می‌یابم؟»[3]

بنابراین، یکی از ادب‌هایی که بنده هنگام درخواست از خدا و دعا کردن باید رعایت نماید، اقرار به گناهان و بازگشت از آنهاست. امام صادق ^{علیه السلام} می‌فرمایند:

«به درستی که [آداب دعا] عبارت است از: مدح خدا؛ سپس ثنای خداوند؛ و بعد، اقرار به گناه؛ و بعد از آن، بیانِ درخواست. به خدا قسم هیچ بنده ای از گناه خارج نمی‌شود مگر با اقرار به گناهش نزد خداوند متعال»[4]

    

ایشان روش اقرار به گناهان را در باب آداب دعا اینچنین بیان می‌فرمایند:

«[پس از حمد و ثنای الهی] به یکایک گناهانت اعتراف کن؛ و اقرار کن [که بد کرده‌ای. اما مگر می‌توانی همه‌ی آنها به شماره در آوری؟] پس همان مقدار که یادت می‌آید را اقرار کن. درباره‌ی مابقی که بر تو پوشیده است، (فراموش کرده‌ای) به صورت اجمالی اعتراف کن.»[5]

یعنی با پشیمانی از خطاهای گذشته، به درگاه آفریدگار بزرگ برویم و اقرار کنیم:

«خدایا می‌دانم بد کرده‌ام؛ آنقدر خطا و ناسپاسی از من سر زده که قادر نیستم آنها را بشمارم. تو مُدام مرا از نعمت‌های گوناگونت بهره‌مند ساختی، اما من با همان نعمت‌ها، در جهت نارضایتی تو گام برداشتم و با همان رزق و نیرویی که نصیبم ساخته بودی، گناه، پشت گناه انجام داده‌ام. خدایا؛ می‌دانم بد کرده‌ام؛ آنقدر زیاد که نمی‌دانم به کدامیک از آنها اقرار کنم. اما اجمالا اعتراف می‌کنم که بد کرده‌ام.»

امام صادق ^{علیه السلام}، در ادامه می‌فرمایند:

«[پس از اقرار به گناهانت] از جمیع خطایا و گناهانت به سوی خداوند توبه کن؛ و نیت کن که دیگر به آن گناه‌ها باز نگردی. و از کرده‌ات عذرخواهی و اظهار پشیمانی کن. آن هم نه فقط با زبان؛ بلکه با صدق نیت و حالت خوف و رجا [به بخشش خدا امید داشته باش (رجا) ولی بدان که معلوم نیست خداوند از گناهانت چشم پوشی کرده باشد (خوف)] و بگو خدایا من از گناهانم در درگاه تو معذرت می‌خواهم و از تو می‌خواهم که از من در گذری و به سوی تو باز می‌گردم (توبه‌ام را بپذیر).»[6]

سپس امام ^{علیه السلام} تذکر می‌دهند تنها به این که از خدا بخواهی گناهانت را ببخشد، اکتفا نکن؛ بلکه از او بخواه کمکت کند تا دیگر مرتکب خطا نشوی و توفیق طاعت و بندگی خود را نصیبت فرماید.[7]

به عنوان نمونه‌ی عملی در اقرار به خطاها و عذرخواهی از خالق، به کلام امام سجّاد ^{علیه السلام} در دعای «ابوحمزه ثمالی» اشاره می‌کنیم:

«منم پروردگارا آن كسی كه در خلوت از تو شرم نكردم و در آشكارا هم رعایت تو را نكردم. منم صاحب مصیبت‌ها و ماجراهای بزرگ، منم كسی كه بر آقای خود گستاخی كرده، منم كسی كه نافرمانی برپادارنده آسمان‌ها را كرده‌ام ... منم كه هرگاه به گناهى مژده داده مى‏شدم شتابان به سویش مى‏رفتم. منم كه مهلتم دادی ولی من به خود نیامدم و بر من پوشاندی ولی شرم نكردم و نافرمانی‌ها كردم و از حد گذراندم ...»[8]

    

ادب ششم: دعا با حالت خضوع و دل شکستگى

دعاکننده باید با نهایت خضوع، رقّت قلب و فروتنى به درگاه خدا روى آوَرَد[9] ، دستانش را به نشانه‌ی تسلیم و نیاز، به سوی آسمان بلند کند[10] و با چشمانی اشکبار و قلبى ترسان، حاجت خویش را طلب کند. باید سعی کند تا در حال وجدان جایگاه خود نسبت به خالقی که برای درخواست خواسته‌اش به درگاه وی آمده، قرار گیرد؛ همان حال که امام سجّاد ^{علیه السلام} به زیبایی آن را به وصف در آورده است:

«پروردگارا؛ تو‌ را‌ مى‌ خوانم در حالى كه مسكین و زار و ترسنده و هراسان و نگران و فقیر و بیچاره آستان تو هستم ... اگر من‌ را‌ عذاب نمایى به‌ این علت است که همانا من آن ظالم، افراطى، ضایع كننده، گناهكار، مقصر ... هستم ‌و‌ اگر مرا عفو نمایى به این دلیل است که تو‌ مهربانترین مهربانانى.»[11]

رِقَّت قلب و شکستگی دل، آنچنانکه اشک آدمی جاری شود، نشانه‌ای است از استجابت دعا. امام صادق ^{علیه السلام} می‌فرمایند:

«هرگاه لرزه بر بدنت افتاد و اشكت جاری شد و قلبت خاشع گشت، پس آن لحظه را غنیمت شمار كه مقصود تو فراهم شده است.»[12]

و باز تاکید فرموده‌اند:

«اگر از پیش آمدن اتفاقی ترسیدی یا حاجتی داشتی به نام خدا [دعا را] آغاز کن و او را به بزرگی یاد کن و ستایشش كن چنانچه شایسته‌ی اوست و بر محمد و آل او درود بفرست و حاجتت را بخواه و گریه کن اگر چه به اندازه‌ای ناچیز[13] به درستی که پدرم (امام باقر ^{علیه السلام}) همیشه می‌فرمود: نزدیکترین حالتِ بنده به پروردگار زمانی است که در حال سجده گریه می‌کند.»[14]

    

به عنوان نمونه‌ای دیگر از ادب دعا، به فرازهایی از دعای کمیل - یادگار امیر مومنان - اشاره می‌کنیم:

«خداوندا؛ از تو درخواست مى‏كنم؛ درخواست بنده‏اى خاضع،خوار و خاشع كه با من مدارا نمایى و به من رحم كنى ...

ای آن‌که زود راضی می‌شوی؛ بیامرز آن را كه جز دعا چیزى ندارد؛ همانا تو هرچه بخواهى انجام مى‏دهى.

اى آن‌که نامش دوا و یادش‏ شفا و طاعتش توانگرى است، رحم كن بر كسى ‏كه سرمایه‏اش امید و ساز و برگش اشكِ ‏ریزان است ...»[15]

    

ادب هفتم: خسته نشدن از دعا

فرض کنید دو نفر به شما مراجعه می‌کنند و از شما کمک می‌خواهند. نفر اول درخواستش را مطرح می‌کند و بی‌درنگ دور می‌شود و حتی پشت سرش را نگاه نمی‌کند. اما نفر دوم حاجتش را می‌گوید و بعد با نگاهی پر از امید شما را نظاره می‌کند و منتظر عطای شما می‌ماند. مرتب اقرار می کند به کمک شما نیاز دارد و مودبانه از شما یاری می‌جوید. شما به کدامیک از این دو نفر کمک می‌کنید؟

اگر بنده در درگاه مالک و صاحب اختیار خود دست نیاز بلند کند و از رحمت خدا ناامید نگردد؛ اگر مرتب فقر و نیاز خود را اظهار کند و خدا را به عنوان تنها فریادرس خود بخواند؛ اگر ادب بندگی و گدایی از خالق را رعایت کند و نگوید اگر قرار به اجابت باشد یک بار گفتن کفایت می‌کند، حاجتش به اجابت بسیار نزدیکتر از کسی خواهد بود که یک بار خواسته اش را گفته و رفته است. وگرنه گر گدا کاهل بُوَد، تقصیر صاحب‌خانه چیست؟ امام باقر ^{علیه السلام} می‌فرمایند:

«قسم به خدا هیچ بنده‌ی مومنی در دعایش پا فشاری نمی‌کند مگر اینکه خدا آن را برایش مستجاب می‌کند.»[16]

و امام صادق ^{علیه السلام} نیز می‌فرمایند:

«دعاء قضاء استوار شـده و حتمی را بـر می‌گرداند. پس بسیار دعا كن که دعا كلید هر رحمتی و پیروزى در هر حاجتی است. بـه آنـچـه نـزد خـداى عـزّ و جـلّ است نتوان رسید جز به وسیله‌ی دعا. و هیچ درى بسیار كوبیده نشود جز این كه امید به باز شدن آن نزدیك شود.»[17]

البته توجه به این نکته ضروری است که این پافشاری در دعا نباید از حالت ادب خارج شود و به شیوه‌ای طلبکارانه مطرح گردد. گاهی بنده فراموش می‌کند از روی فقر و نیاز به درگاه قادر بی نیاز به گدایی آمده و آنچه به او داده شود از فضل و کَرَمِ خالق است؛ نه به دلیل استحقاق بنده و بدهکاری به او!

    

ادب هشتم: ختم دعا با عبارت «مَاشاءَ الله لَا حَولَ وَ لَاقُوَّةَ اِلَّا بِالله»

با وجود درخواست و طلبی که ما از خالق و رازق خویش داشته‌ایم، نهایتا جز آنچه خداوند حکیم اراده کند، رُخ نمی‌دهد؛ و هر چه نیز پیش آید جز به دست خداوند و به قوّت او انجام نشده است. چنین معرفتی و اقرار به آن، از چنان جایگاهی برخوردار است که امام صادق ^{علیه السلام} می‌فرمایند:

« كسى نیست كه دعاى خود را با جمله‌ی «مَاشاءَ الله لَا حَولَ وَ لَاقُوَّةَ اِلَّا بِالله» ختم كند، مگر آن كه دعایش مستجاب شود.»[18]

بدیهی است ذکر این عبارت، زمانی ارزشمند و اثرگذار خواهد بود که با توجه و ایمان به مفهوم آن، بر زبان جاری شود.

****

    

تا بدینجا با برخی شروط و آداب استجابت دعا آشنا شدیم. البته آداب دعا به همین چند موردی که اشاره گردید خلاصه نمی‌شود؛ بلکه هر عملی که توجه، خضوع و قُرب بنده را به مالک و خالقش بیشتر کند، در زمره‌ی ادب دعا قرار می‌گیرد. به عنوان نمونه وضو گرفتن و رو به قبله قرار داشتن[19] از جمله آدابی هستند که - چنانچه با توجه به مفاهیم وضو و استقبال قبله صورت گیرند - دعا را به اجابت نزدیکتر می‌کنند. دعا در حق دیگران[20] و همچنین دعا کردن به صورت دسته جمعی[21] نیز از جمله راهکارهای مهم برای مقبول واقع شدن خواسته‌ی بنده و تسریع در استجابت دعا هستند.

یکی دیگر از عوامل موثر در بر آورده شدن حاجات، انتخاب زمان و مکان مناسب است. برخی زمان‌ها و مکان‌ها، شرافت ویژه‌ای نزد خدای متعال دارند که باعث می‌شوند دعای بندگان در آنها به اجابت رسد. در جلسه آینده به برخی از زمان‌ها و مکان‌هایی که در استجابت دعا تأثیر مهمی دارند، اشاره می‌گردد.

    

   نکات مهم این جلسه:

-     دعای بنده‌ای که در طلب حاجت خویش ادب بندگی به جای می‌آورد، نسبت به فردی که طلبکارانه و بی‌ادبانه درخواست می‌کند، به اجابت نزدیکتر است.

-     برخی از آداب دعا که رعایت آنها استجابت را نزدیکتر می‌گرداند، عبارتند از:

o اعتراف به گناهان گذشته و ابراز پشیمانی از آنها (ادب حکم می‌کند هنگام طلب از کسی که انواع نعمت‌ها را در اختیارمان قرار داده و ما همان نعمت‌ها را در راه نافرمانی او صرف کرده‌ایم، عذرخواه و شرمسار باشیم و سپس خواسته‌ی خود را مطرح نماییم.)

o دعا با حالت خضوع و دل شکستگى (توجه به فقر، ضعف و درماندگی خود)

o خسته نشدن از دعا (پافشاری در طلب حاجت اما بدون طلبکاری)

o ختم دعا با عبارت «مَاشاءَ الله لَا حَولَ وَ لَاقُوَّةَ اِلَّا بِالله» (توجه و اقرار به اینکه جز با اراده و قدرت خداوند، فعلی محقق نمی‌شود.)

o وضو گرفتن و رو به قبله قرار داشتن

o دعا در حق دیگران

o دعا به صورت دسته جمعی

      

منبع: پایگاه علمی فرهنگی محمد (ص)