دعا

    

بسم الله الرحمن الرحیم

دعا

درس‌گفتارهایی از: مسعود بسیطی

با اهتمام: حسین آخوندعلی؛ زهرا مرادی

   

در دوره‌ی «دعا»، به بررسی معنا، مفهوم و کاربرد «دعا» در زندگی روزمره‌ی آدمی از دیدگاه مربّیان الهی می‌پردازیم؛ و «آداب دعا» و «شرایط استجابت» آن را بیان خواهیم کرد. این مبحث، در دوازده گفتار ارائه می‌گردد.

    

درس ششم: شروط اساسی استجابت دعا

در جلسات گذشته به این موضوع پرداختیم که:

«دعا»، راهی برای ارتباط خلق با خالق است. هر چه شناخت آدمی از خود و خالقش بیشتر باشد، کیفیت این رابطه بهتر می‌شود و آن دعا به اجابت، نزدیکتر خواهد بود. یکی از برترین نمونه‌های «دعا» و همچنین، یکی از ارزشمندترین ابزارهای خودشناسی و خداشناسی، «دعا»‌هایی است که از اهل بیت ^{علیهم السلام}، به یادگار مانده‌اند. تامّل در محتوای این دعاها، فطرت محجوب و مغفول ما را بیدار ساخته، به رابطه‌ی ما با خالق، کمال می‌بخشد. از دعاهای اهل بیت ^{علیهم السلام} استفاده نمودیم و درباره‌ی خودشناسی، خداشناسی و رابطه‌ی صحیح با خالق هستی بخش صحبت کردیم.

در این جلسه، به بررسی «شروط اساسی» استجابت دعا خواهیم پرداخت.

****

    

فرستادگان الهی براى دعا کردن و بهره‌مندىِ بیشتر از فیض و رحمت الهى آداب و شروطى بیان کرده‌اند. پایبندی و انجام این آداب یقیناً در استجابت دعا مؤثّر است. امام صادق – ششمین جانشین و هدایتگر پس از رسول خاتم – در این زمینه می‌فرمایند:

«آداب دعا [و درخواست از خالق خود] را رعایت کن. بنگر چه کسی را می‌خوانی؟ چگونه و برای چه دعا می‌کنی؟ ... در مورد آنچه سوال و درخواست می‌کنی تفکر و تأمل کن که چه چیزی درخواست می‌کنی؟ چه مقدار و برای چه آن را می‌طلبی؟ ... اگر شرایط دعا را به جا نیاوردی پس منتظر اجابت هم نباش.»[1]

    

گاهی خیر و صلاح ما در مستجاب نشدن حاجت‌ است و خداوند مهربان از روی لطف خویش دعای ما را مستجاب نمی‌کند. گاهی نیز دعای‌مان را مستجاب نمی‌کند تا در آخرت اجر و بهره‌ی بیشتری به ما دهد.[2] اگر از این دو مورد صرف نظر کنیم، دلیل این که بسیاری از دعاهای‌مان مستجاب نمی‌شوند رعایت نکردن آداب و شرایط آن است. می‌توان عواملی را که در استجابت دعا نقش دارند به دو دسته‌ی عوامل درونی و عوامل بیرونی تقسیم نمود. عوامل درونی، بیشتر معطوف به معرفت (شناخت) و عقیده هستند و عوامل بیرونی مربوط به ادبِ طلب کردن و اعمال ما انسان‌ها هستند. در این درس عوامل درونی را تحت عنوان شروط اساسی استجابت دعا بررسی می‌کنیم و در دروس بعدی به عوامل بیرونی یعنی آداب دعا خواهیم پرداخت.    

    

شروط اساسی در استجابت دعا:   

برای دعا و طلب از خالق متعال، پیش نیازها و شروطی لازم است که با رعایت آنها امید است دعا به استجابت نزدیک‌تر شود. برخی از این شروط عبارتند از:

    

1) معرفت خدا

نخستین شرط استجابت دعا، معرفت و شناخت کسی است که او را می‌خوانیم. اگر ندانیم چه کسی را می‌خوانیم و چگونه قدرتش بر ما احاطه دارد، چطور برآورده شدن حاجت مان را از او توقّع داشته باشیم؟ دعاکننده باید خدا را به مالکیّت، قدرت، عظمت، توانایى، علم و آگاهى و لطف و کَرَم یافته و شناخته باشد؛ خالق خود را موثرترین موجود در عالم یافته و به او ایمان داشته باشد؛ سپس با این معرفت خواسته‌اَش را مطرح کند. از این رو امام صادق ^{علیه السلام} پس از آنکه به یارانش توصیه می‌کند آداب دعا را رعایت کنند، بلافاصله در ادامه می‌فرمایند:

«بنگر چه کسی را می‌خوانی؟»[3]

و در پاسخ به عده‌ای که از ایشان می‌پرسند چرا دعای‌شان مستجاب نمی‌شود، می‌فرمایند:

«چون کسی را می‌خوانید که او را نمی‌شناسید!»[4]

همانطور که در درس سوم نیز اشاره شد مقدمه‌ی خداشناسی، خودشناسی است. کسی که خود را نشناسد و به جایگاهش در مقابل خالق واقف نباشد نمی‌تواند شناخت صحیحی از خالق کسب کند. پسندیده است برای شناخت خود و خدای خود به مربیان الهی مراجعه نماییم و ببینیم آنها خدا را چگونه معرفی کرده‌اند و خود در دعاهای شان خالق متعال را چگونه خوانده‌اند.

امیر مومنان در دعای «کمیل»، اینگونه خدا را معرفی فرموده‌اند:

«خداوندا؛ از تو درخواست مى‏كنم، به رحمتت كه همه ‏چیز را فرا گرفته؛

و به نیرویت كه با آن بر هرچیز چیره‏ گشتى؛ و در برابر آن هرچیز فروتنى نموده و همه‏چیز خوار شده؛

و به جبروتت كه با آن بر هر ‏چیزى فائق‏ آمدى؛

و به شکست‌ناپذیری‌اَت كه چیزى در برابرش تاب نیاورد؛

و به بزرگى‏ات كه همه ‏چیز سرشار از آن است؛

و به پادشاهى‏ات‏ كه بالاتر از همه ‏چیز قرار گرفته؛

و به جلوه‏ات كه پس از نابودىِ همه ‏چیز باقى است؛ ...

و به علمت كه بر همه ‏چیز احاطه نموده؛ ...

خداوندا! فرمانروایى‏‌اَت بس بزرگ؛ و مقامت والا؛ و تدبیرت پنهان؛ و اَمرت آشكار؛ و لشگرت پیروز؛ و قدرتت‏ نافذ؛ و گریز از حكومتت غیر ممکن است ...

خداوندا و ای مالکِ پرورش دهنده‌ام؛ به غیر از تو چه کسی را دارم؟ ...»[5]

    

و فرزند ایشان، امام حسین – سومین جانشین و هدایتگر پس از رسول خاتم – در دعای «عرفه» اینچنین خدا را وصف می‌کند:

«خداوندا؛ خدایا؛ اى آغازگر؛ اى پدیدآور؛ براى تو همتایى نیست؛

اى جاودانى كه نیستی نداری؛

اى زنده، وقتى كه زنده‏اى نبود؛

اى زنده‏كننده‌ی مردگان؛

اى مراقب بر هركس به آنچه كه انجام داده؛

اى كه شكرم براى او اندك است ولى محرومم نساخت؛

خطایم بزرگ‏ شد ولی بدی‌هایم را آشکار نكرد؛

و مرا بر نافرمانیها دید ولى در بین مردم رسوایم ننمود؛

اى كه در خردسالى‏ حفظم نمود و در بزرگسالى رزقم داد؛

اى كه عطاهایش نزد من شماره نشود و نعمتهایش جبران نگردد؛ ...

اى كه در بیمارى خواندمش، پس شفایم داد؛

در حال برهنگى‏ خواندمش، پس پوشاند مرا؛

و در حال گرسنگى خواندمش، پس سیرم كرد؛

و در حال تشنگى خواندمش، پس سیرابم نمود؛

و در حال خوارى خواندمش، پس عزّتم بخشید؛

و در حال نادانى خواندمش، پس معرفتم‏ بخشید؛ ...

اى كه لغزشم را نادیده گرفت‏ و اندوهم را زدود؛ دعایم را اجابت نمود و عیبم را پوشاند؛ گناهم را آمرزید و مرا به خواسته‏ام رساند ...

اى سرور من، تویى كه عطا كردى، تویى كه نعمت دادى، تویى كه نیكى كردى، تویى كه زیبا نمودى، تویى كه فضیلت دادی، تویى كه کمال دادی، تویى كه روزى دادى، تویى كه موّفق نمودى، تویى كه عطا فرمودى، تویى كه بى‏نیاز نمودى، تویى كه ثروت بخشیدى، تویى كه پناه دادى، ...

تویى كه راهنمایى فرمودى، تویى كه حفظ كردى، تویى كه پرده‏پوشى نمودى، تویى كه آمرزیدى،‏ تویى كه نادیده گرفتى، تویى كه قدرت دادى، تویى كه عزّت بخشیدى، تویى كه كمك كردى، ...»[6]

    

آری. معرفت و شناخت صحیح پروردگار مقدمه‌ی ارتباط و انس با اوست.

    

2) ایمان به قدرت و توانمندی خدا در اجابت خواسته‌ها

ایمان به اینکه همه چیز در ید قدرت آفریدگار قادرِ متعال است و او توانایی برآورده کردن حاجات ما را دارد از شرط‌های اساسی در استجابت دعاست. همان طور که در درس دوم توضیح داده شد، خداوند توانایی انجام هر کاری را دارد و حتی تقدیر و قضا و قدرش را نیز عوض می‌کند. تا وقتی این اعتقاد در ما وجود نداشته باشد امیدی هم به استجابت دعای‌مان نباید داشته باشیم. دعا، عالی‌ترین درجه‌ی باور و ایمان به «بداء» است. خداوند آنجا که به بندگان وعده‌ی اجابت می‌دهد[7] بلافاصله می‌فرماید: «فَلْیسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیؤْمِنُوا بِی»[8] یعنی: پس دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند. امام صادق ^{علیه السلام} در تبیین این کلام الهی می‌فرمایند:

«[منظور] این است که بدانند (ایمان داشته باشند) من (خدا) توانایی این را دارم که خواسته‌شان را به آن‌ها بدهم.»

پیامبر اکرم می‌فرمایند:

«خدا را بخوانید (در درگاهش دعا کنید) در حالی که به اجابت کردن او یقین دارید.»[9]

«خداوند عزّ و جلّ می‌فرماید هر که از من سوال و درخواست کند در حالی که عالِم باشد به اینکه منم که نفع و ضرر را تقدیر می‌کنم، دعایش را مستجاب می‌کنم.»[10]

    

امام حسین ^{علیه السلام}، در دعای «عرفه» خداوند متعال را بینا و شنوا و قادر بر هر فعلی می‌خواند و می‌فرماید:

«او شنونده‌ی دعاها، و دوركننده‌ی بلاها، و بالابرنده‌ی درجات است ... پس معبودى جز او نیست، و چیزى با او برابرى نمى‏كند، و چیزى همانندش نیست، اوست شنوای بینای لطیفِ آگاه، اوست که بر هر کاری قادر است.»[11]

    

در آموزه‌های تربیتی که از اهل بیت ^{علیهم السلام} رسیده چنین می‌یابیم که هنگام دعا، به خداوند و اجابت دعا توسّط او، اطمینان داشته باشید؛ باور شما این باشد که خداوند، دعایتان را به اجابت مى رساند. به گونه‌ای که امام صادق ^{علیه السلام}  می‌فرمایند:

«هنگامی که دعا می‌کنی، حاجت خود را درب خانه‌ات فرض کن.»[12]

    

به یاد داشته باشیم خداوند فرموده:

«ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ»[13] «فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ»[14]

بخوانید مرا تا [دعای] شما را اجابت کنم. من نزدیکم! دعای دعاکننده را پاسخ می‌گویم هنگامی که مرا می‌خواند.

بنابراین، تردید در استجابت دعایی که در آن درخواست غیرعقلانی و حرامی مطرح نشده، تشکیک در صداقت گفتار خداوند است! شایسته است بدون شک و تردید و با قلبی مالامال از یقین به درگاه خداوند برویم و خواسته‌های‌مان را ملتمسانه از او طلب کنیم.

    

3) توجّه و دوری از غفلت

هنگام صحبت با خالق آسمان‌ها و زمین و درخواست از او، شایسته است بنده تمام توجه خود را معطوف پروردگار خویش نماید. یادآوریِ دوباره‌ی سفارش امام صادق ^{علیه السلام} خالی از لطف نیست. ایشان می‌فرمایند:

«[هنگام دعا] بنگر چه کسی را می‌خوانی؟ چگونه و برای چه دعا می‌کنی؟ ... در مورد آنچه سوال و درخواست می‌کنی تفکر و تأمل کن که چه چیزی درخواست می‌کنی؟ چه مقدار و برای چه آن را می‌طلبی؟»[15]

دعا باید همراه با احساس نیاز شدید و درماندگى باشد به گونه‌اى که انسان باور کند، جز خداوند پناهى ندارد. باید تمامیِ توجّه و حواسّ دعاکننده به جانب حق باشد و قلبش را از هرچه غیر خداست تهى سازد.

امام صادق ^{علیه السلام}، به دعاکنندگان چنین هشدار می‌دهند:

«خداوند، دعایی را که از دل غافل و بی‌خبر برخیزد، مستجاب نمی‌کند. بنابراین، زمانی که دعا می‌کنی، با توجه و حضور قلب درخواست کن، سپس به اجابت آن، یقین داشته باش.»[16]

****

    

از آنجا که چارچوب درسنامه، مجالِ بسط و عملیاتی نمودن این نکات معرفتی و تربیتیِ گرانقدر را نمی‌دهد، جای دارد به مخاطبان محترم این تذکر داده شود که: مطالب بیان شده در درسنامه‌ها، زمانی ارزشمند و کاربردی خواهند بود که با توجه و در عمل به کار روند. از این رو پیاده‌سازیِ هر درس، ممکن است نیاز به زمانی فراتر از چند جلسه داشته باشد.

با این تذکر، از خوانندگان گرامی دعوت می‌شود برای آشنایی با «آداب دعا» در مکتب تربیتیِ اهل بیت ^{علیهم السلام}، در درس بعدی با ما همراه باشند.

   

 نکات مهم این جلسه:

-      فرستادگان الهی براى دعا کردن و طلبِ حاجت از درگاه الهی، شروط و آدابى ذکر کرده‌اند که رعایت آنها دعا را به اجابت نزدیکتر می‌گرداند.

-      برخی از شروط اساسی اجابت دعا عبارتند از:

o معرفت و شناخت خدایی که او را می‌خوانیم؛ و واقف بودن به جایگاه خود در مقابل این خالق.

o ایمان داشتن به اینکه همه چیز در ید قدرت آفریدگار قادرِ متعال است و باور به «بداء».

o توجّه و دوری از غفلت (توجه به اینکه چه چیزی را از چه کسی و برای چه هدفی درخواست می‌کنیم.)