دعا

بسم الله الرحمن الرحیم

دعا

درس‌گفتارهایی از: مسعود بسیطی

با اهتمام: حسین آخوندعلی؛ زهرا مرادی

در دوره‌ی «دعا»، به بررسی معنا، مفهوم و کاربرد «دعا» در زندگی روزمره‌ی آدمی از دیدگاه مربّیان الهی می‌پردازیم؛ و «آداب دعا» و «شرایط استجابت» آن را بیان خواهیم کرد. این مبحث، در دوازده گفتار ارائه می‌گردد.

درس دوم: دعا، پیوند مُلک با ملکوت (قسمت دوم)

مقدمه

در جلسه گذشته به این موضوع پرداختیم که:

دعا، میل و توجه بنده به خالق خویش و خواندن و یاری طلبیدن از اوست. در واقع، دعا یکی از راه‌های مهم ارتباط عبد با معبود (پیوند مُلک با ملکوت) است و برترین نوع عبودیت خوانده شده است. خداوند متعال، بندگان را به دعا کردن از درگاهش امر فرموده و به ایشان بشارت استجابت دعاهای‌شان را داده است. در جلسه‌ی پیش به مواردی که نشان از جایگاه والای دعا نزد خدای تعالی داشت، اشاره کردیم.

در این جلسه به ادامه‌ی موضوع «جایگاه دعا نزد خدا» خواهیم پرداخت.

دعا در مکتب تربیتی اهل بیت ^{علیهم السلام}

همان طور که در جلسه‌ی گذشته گفته شد، «دعا» نزد خداوند متعال، از جایگاه بسیار ویژه‌ای برخوردار است. در همین راستا به موضوعات زیر پرداخته شد:

1)دعا، برترین نوع بندگی (عبادت) است.

2)دعا، مغز عبادت است.

3)دعا، محبوب‌ترین و برترین عمل نزد خداوند منّان است.

در این جلسه، به موارد دیگری که نشان از اهمیت دعا و نتایج منحصر به فردش دارد، اشاره می‌گردد:

4) دعا، تغییر دهنده‌ی قَدَر و قضا

بر خلاف آنچه بسیاری از افراد می‌پندارند، «قَضا و قَدَر»[1] به معنای سرنوشت محتومی که خداوند برای بشر رقم زده و فرد هیچ دخالتی در ایجاد آن و حتی تغییرش ندارد، نیست. بلکه نوع نیت و رفتار شخص بر اینکه چه امری و با چه کیفیتی برای او رقم بخورد تاثیرگذار است. اگر فرد، نیت و رفتار خود را تغییر دهد، این امکان وجود دارد که اراده‌ی خدا بر اتفاق دیگری قرار گیرد و تقدیرات پیشین را تغییر دهد.

در واقع، سرنوشت انسان‌ها به واسطه‌ی نیت‌ها و رفتار خوب یا بد آنها تغییر می‌کند. اعمال ناشایست که مورد تایید عقل و رضایت پروردگار نیست، روزی را می‌کاهد، عُمر آدمی را کوتاه می‌کند و  تقدیرات خوشایند را از بین می‌برد. از طرف دیگر، رفتارهای پسندیده‌ای همچون صله رحم، نیکی به پدر و مادر، صدقه و ... تقدیرات ناخوشایند را تغییر می‌دهد و بلایا و گرفتاری‌ها را برطرف می‌کند.[2] یکی از مهم‌ترین عواملی که می‌تواند تقدیرات ناخوشایند را - که عمدتا نتیجه‌ی اعمال نادرست خودمان بوده تغییر دهد - دعاست. رسول خاتم در این باره می‌فرمایند:

««دعا»، قضا را بر می‌گرداند، گرچه استوار و حتمی شده باشد.»[3]

دست خداوند در هیچ زمانی و در مورد هیچ فعلی بسته نیست. خداوند بلندمرتبه داراى قدرت و سلطه‌ی مطلق بر جهان هستى است. او هر زمان که بخواهد – بسته به مصلحتی که خود می‌داند یا رفتاری که از بندگان سر می‌زند – مى‌تواند تقدیرى را جایگزین تقدیر دیگر سازد حتی اگر آن امر، حتمی و لازم الاجرا شده باشد. به این کار خداوند، یعنی تغییر آنچه مقدّر شده است اصطلاحا «بداء» گفته می‌شود.[4] عقیده به بداء (باز دیدن دست خدا برای انجام هر کار و تغییر هر قَدَر و قضا) آن قدر ارزشمند است که نزد خداوند متعال از عبادات بزرگ شمرده شده است.[5]

دعا، عالی‌ترین درجه‌ی باور و ایمان به «بداء» است. انسان تا به «بداء» یقین نداشته باشد، دست به دعا بلند نمی‌کند زیرا معنی نمی‌دهد از خدا درخواست تغییر امری را نماید که او هرگز تغییر نخواهد داد.

5) دعا، سلاح مومنان و سپر بلایا

آدمی همواره در طول عمر خویش با ناملایمات و گرفتاری های مختلف روبرو می‌شود. گاه این سختی‌ها نتیجه‌ی رفتاری است که بر خلاف تشخیص عقل و رضای الهی انجام داده؛ و گاه به مصلحت خدا و برای آزمایش بنده است. فارغ از اینکه عامل این گرفتاری‌ها چیست، می‌توانیم برای رهایی از آنها به درگاه خالق مهربان پناه جوییم.

امیر مومنان تذکر داده‌اند:

«هیچ نعمت و شادابیِ زندگی از دست نرفت مگر به سبب گناهانی که [مردم] مرتکب شدند ... اگر مردم با دعا و انابه به استقبال نعمت‌ها می‌رفتند، سختی و نقمت بر ایشان وارد نمی‌شد.»[6]

دعا راهکاری ارزشمند است برای برطرف کردن گرفتاری‌هایی که دچارش شده‌ایم و همچنین دور کردن بلاهایی که هنوز بر ما موجودات ضعیف وارد نشده‌اند. به بیان دیگر، دعا هم «رفع کننده»‌ی بلاست و هم «دفع کننده»‌ی بلا.[7] بدین جهت، اهل بیت ^{علیهم السلام}، از دعا به سلاح و سپر تعبیر کرده‌اند.[8]

امیر مومنان می‌فرمایند:

«کسی که گرفتار به بلایی باشد، سزاوار‌تر به دعا کردن نیست از کسی که در سلامت و عافیت است! چرا که او هم از بلا و گرفتاری در امان نیست.»[9]

پس به حکم عقل حتی در روزگار خوشی و تمکّن هم باید به فکر روزهای سخت و بلایای گوناگون باشیم. می‌توانیم از درگاه خداوند مهربان طلب کنیم تا از وقایع تلخ و امتحانات سخت در امان بمانیم. امام کاظم – هفتمین جانشین و هدایتگر پس از رسول خاتم - می‌فرمایند:

«بر شما باد به طلب کردن و دعا. همانا طلب از خداوند تعالی بلا را دور می‌کند. حتی اگر بلا تقدیر شده و قضای الهی جاری شده و فقط اجرای آن باقی مانده باشد. اگر خداوند خوانده شود و از او باز گرداندن بلا درخواست شود، آن را بر می‌گرداند.»[10]

بیاییم از این سلاح قدرتمند (دعا) در برابر مشکلات مختلف زندگی‌مان بهره جوییم؛ همچنانکه رسول رحمت به یاران خویش چنین سفارش کردند. ایشان به اصحاب‌شان فرمودند:

«آیا [دوست دارید] شما را به سلاحی که نجات دهنده شما از دشمنان‌تان و زیاد کننده‌ی رزق [و روزی] شماست راهنمایی کنم؟»

یاران‌شان گفتند: «آری یا رسول الله.»

رسول خدا فرمودند:

«پیوسته در شب و روز دعا کنید. چرا که سلاح مومن [در برابر همه‌ی مشکلات]، «دعا» [به درگاه خداوند] است.»[11]

6) دعا، افزایش دهنده‌ی رزق و روزی

دعا، سبب باز شدن درهای رحمت الهی به سوی دعاکننده می‌گردد.‌[12] یکی از مصادیق این رحمت می‌تواند افزایش رزق و روزی باشد. همچنانکه رسول خاتم نیز تصریح می‌فرمایند با دعا رزق زیاد می‌شود.[13]

توجه داشته باشیم طلب نکردن از درگاه خدای تعالی روزی را کم می‌کند و فقر به همراه می‌آورد. امام صادق – ششمین جانشین و هدایتگر پس از رسول خدا – در این زمینه می‌فرمایند:

«کسی که از فضل و رحمت خدا سوال نکند فقیر خواهد شد.»[14]

****

حال که با جایگاه و اثرات ارزشمند دعا آشنا شدیم، بیاییم از این ابزار منحصر به فرد در تقویت رابطه‌ی خویش با معبود و همچنین برطرف ساختن گرفتاری‌ها و چالش‌های زندگی‌مان بهره گیریم. به خاطر داشته باشیم که به فرموده‌ی فرستادگان الهی عاجزترین مردم، ناتوان‌ترین آنها از نظر مالی یا قدرت بدنی نیست؛ بلکه عاجزترین فرد، کسی است که از توجه به خدا و دعا کردن عاجز باشد. رسول خدا می‌فرمایند:

«تنبل‌ترین (بی‌حال‌ترین) مردم، بنده‌ای است که در سلامت است و فارغ [از کار و مشکل خاصی] است اما با لب و زبانش یاد خدا نمی‌کند؛ و عاجزترین مردمان کسی است که از دعا کردن (توجه به خدا و درخواست از او) عاجز باشد.»[15]

همانطور که در کلام امیر مومنان آمده بود، چنین نیست که تنها هنگام گرفتاری‌ها و بلایا نیازمندِ دعا کردن باشیم؛ بلکه لحظاتی هم که در سلامت و عافیت هستیم، باید برای در امان ماندن از گرفتاری‌های آینده دعا کنیم.[16]  خداوند چه زیبا حال بندگان نیازمندش را تشریح فرموده است:

«بندگانم؛ همه‌ی شما در گمراهی و جهلید جز کسانی را که من هدایت کردم. پس پیوسته از من هدایت طلب کنید که هدایت‌تان خواهم کرد؛ و همگی شما فقیرید مگر کسی که من او را غنی ساختم پس پیوسته از من غنا و بی‌نیازی طلب کنید تا روزی‌تان نمایم؛ و همگی شما گناهکارید مگر کسی که من او را عفو کردم پس پیوسته از من مغفرت طلب کنید تا شما را ببخشایم ...»[17]

گفتی که مستجاب کنم گر دعا کنی                      توفیق هم عطا کن و حال دعا ببخش[18]

اگر تصمیم گرفته‌اید برترین نوع بندگی (دعا) را به جای آورید و از ثمرات آن برای سعادتمندی خویش بهره‌مند گردید، تا انتهای این دوره با ما همراه باشید. برای آنکه بتوانیم با خالق آسمان‌ها و زمین، به شیوه‌ی صحیحی ارتباط برقرار کنیم، نخست باید او را بشناسیم؛ جایگاه خود را در مقابلش بدانیم؛ و شیوه‌ی صحیحِ طلب کردن از او را بیاموزیم. در جلسات آینده، به این موضوع پرداخته می‌شود. 

نکات مهم این جلسه:

-    در مکتب تربیتیِ اهل بیت ^{علیهم السلام}، دعا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. به عنوان نمونه می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

o دعا، تغییر دهنده‌ی قدر و قضاست. (دست خدا هیچ‌گاه بسته نیست و می‌تواند تقدیری را جایگزین تقدیر دیگر سازد.)

o دعا، سلاح مومنان و سپر بلایاست. (دعا هم رفع کننده‌ی گرفتاری است و هم دفع کننده‌ی آن)

o دعا، روزیِ آدمی را زیاد می‌کند.

-    عاجزترین فرد، کسی است که از دعا کردن عاجز باشد.