دعا

    

بسم الله الرحمن الرحیم

 دعا

درس‌گفتارهایی از: مسعود بسیطی

با اهتمام: حسین آخوندعلی؛ زهرا مرادی

   

در دوره‌ی «دعا»، به بررسی معنا، مفهوم و کاربرد «دعا» در زندگی روزمره‌ی آدمی از دیدگاه مربّیان الهی می‌پردازیم؛ و «آداب دعا» و «شرایط استجابت» آن را بیان خواهیم کرد. این مبحث، در دوازده گفتار ارائه می‌گردد.

   

درس نخست: دعا، پیوند مُلک با ملکوت (قسمت اول)

    

مقدمه 

آن هنگام که در تنهاییِ خویش، در پی یافتنِ پناهی امن، خود را به قدرتی پایان ناپذیر متصل و وابسته می‌یابیم؛ 

آن لحظه که وجدان می‌کنیم[1] هیچ‌کس مهربان‌تر، قدرتمندتر و نزدیک‌تر از خالق به ما وجود ندارد؛ 

آن زمان که اجابتِ حاجات‌مان را در گرو اراده‌ی آفریدگار مهربان می‌بینیم؛ 

آن هنگام که فقر و ناتوانیِ خویش را با تمام وجود حس می‌کنیم، 

زبان به دعا گشوده، معبود خویش را از روی نیاز به یاری فرا می‌خوانیم. 

با این امید که صدای‌مان را بشنود؛ رحمت خویش را نثارمان سازد؛ و دعای‌مان را مستجاب گرداند. 

و چه نیکوست که در آن لحظات، با شایسته‌ترین عبارات و در بهترین حالات، با خالق خویش راز و نیاز کنیم.

    

اما به راستی «دعا» چیست و نزد خداوند متعال از چه جایگاهی برخوردار است؟ با چه عباراتی و در چه شرایطی باید بیان شود؟ چگونه به استجابت نزدیک می‌گردد؟ چه دعاهایی مستجاب نمی‌شوند؟ برترین دعاها کدام‌ هستند؟ ... 

در این دوره، تلاش می‌شود با استناد به آموزه‌های هدایتگران آسمانی، به سوالات فوق، پاسخ داده شود. 

در این درس، با معنای «دعا» و جایگاه آن در مکتب اهل بیت ^{علیهم السلام} آشنا می‌شویم؛ و در جلسات آینده، به شیوه‌ی صحیح دعا کردن، آداب و شرایط دعا و همچنین موانع استجابت دعا خواهیم پرداخت.

    

معنای دعا

«دعا» در فرهنگ لغت عربی به معنای ندا کردن، طلب کردن، یاری خواستن و دعوت کردن است.[2] فعل بنده‌ هنگامی که به سوی خالق خود میل و توجه پیدا می‌کند و او را می‌خواند، دعا نام دارد.[3] 

گاه، این توجه و طلب کردن برای درخواست مطلبی از صاحب قدرت است. شبیه زمانی که کودکی از فرط گرسنگی، مادر خویش را صدا می‌زند تا به او شیر بدهد. در آن لحظه تمام توجه کودک به سمت مادر منعطف است و با تمام وجود ناتوانی و نیازمندیِ خود را فریاد می‌زند. 

و گاه، این توجه و صدا زدن، فقط و فقط خواستن «رَبّ» است. شبیه زمانی که کودکی برای رهایی از ناامنی و وحشت تنهایی، مادر خود را طلب می‌کند. در اینجا کودک درخواستی جز آغوش امن مادر ندارد. گرسنگی و تشنگی دلیل توجه او به مادر نیست؛ بلکه او خود مادر و قُرب به او را می‌طلبد. 

در هر دو حال، بنده می‌داند که نیازمند وجود بی‌نیاز و قدرتمند و مهربان پروردگار خویش است. او می‌یابد که فقر و ناامنی و تنهایی‌اَش جز با عنایت خالق متعال برطرف نمی‌گردد. چنین معرفتی در هر دو حالت، بسیار ارزشمند است. اما خوشا به حال آن بنده‌ای که خدا را به خاطر خودِ خدا طلب می‌کند؛ و نه صرفا از برای آب و نان و دردی که به آن دچار است.[4]

 

   

جایگاه دعا نزد خدا 

دعا، موهبتی است برای بندگان، از جانب پروردگار مهربان تا از عالم مُلک به ملکوت پیوند یابند. [5] موهبتی که در اثر غفلت و جهل آدمیان، مغفول مانده و کمتر کسی به ارزش و بهای واقعی آن واقف است. 

خالق بی‌همتا، از روی رحمت و شفقت خویش، به مخلوق جیره‌خوار خود اجازه داده تا با او سخن بگوید؛ راز و نیاز کند؛ و خواسته‌اش را از درگاه آفریننده‌ی آسمان‌ها و زمین طلب نماید. بی آنکه مخلوق، شایسته‌ی چنین لطف عظیمی باشد و یا بر آفریدگار، از جانب آفریده، حق و طلبی وجود داشته باشد. 

اما از آنجا که این نعمت، بی‌منّت و زحمت در اختیار بندگان قرار گرفته، آدمیان فراموش کرده‌اند که اگر نمی‌توانستند با معبود خویش راز و نیاز کنند؛ و اگر حق نداشتند از خالق هستی بخش، حاجتی را طلب نمایند، زندگی چه رنگ و طعمی به خود می‌گرفت. فراموش کرده‌اند که اگر خداوندِ علیّ اعلی مناجات با خود را از مخلوقات مفلوک، دریغ می‌کرد، چه بر سر ایشان می‌آمد. فراموش کرده‌اند که اگر اجازه‌ی دعا کردن نداشتند در بی پناهی و استیصال، به کدامین مأمن امن و قدرتمند پناه می‌بردند، درد بی درمان،با که می‌گفتند، امید استجابت از درگاهِ که می‌داشتند، ... 

پروردگار ما، نه تنها بندگان را از چنین موهبتی (دعا در درگاه خود) محروم نساخته؛ بلکه نیازمندان درگاهش را برای رهایی از فقر و ناتوانی، و اتصال به سرچشمه‌ی غِنا و قدرت به طلب از خود امر کرده و چنین فرموده: 

«ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ»[6] 

بخوانید مرا تا [دعای] شما را اجابت کنم. 

خداوند، خود را «قریب» به معنای نزدیک نامیده تا دعاکنندگان درگاهش بدانند او شنوای حاجات و دانای احوال مخلوقات است. سپس به ایشان وعده‌ی استجابت دعا مرحمت فرموده: 

«فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ»[7] 

من نزدیکم! دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا می‌خواند پاسخ می‌گویم. 

شاید این سوال در ذهن ایجاد شود که: مگر خداوند از حاجات و خواسته‌های ما خبر ندارد؟ پس چرا باید حاجات خویش را در درگاه پروردگار به زبان آوریم و استجابت دعاهای‌مان را از او طلب کنیم؟ خدایی که به همه چیز علم دارد و بندگانش را هم دوست می‌دارد، چرا پیش از آنکه از او درخواست کنیم، حاجت‌مان را مستجاب نمی‌کند؟ 

پاسخ، آن است که: بی گمان خدا بر احوال مخلوقات خویش از خود آنها آگاه‌تر است، اما دوست می‌دارد بندگانش از او طلب کنند. [8] دلیل این امر هم این نیست که خدا به دعای بندگان و ابراز نیازمندیِ آنان به خویش نیازمند باشد. بلکه این کار تنها برای رشد بنده و تقویت رابطه‌ی عبد با معبود است. دعا فرصتی است تا آدمی در خلال بیان حاجتش به خالق قدرتمند، به این موضوع توجه کند که هر چه هست، در یدِ قدرت و اراده‌ی اوست. تا پروردگار جهانیان نخواهد برگی از درخت فرو نمی‌افتد و گِرهی باز نمی‌شود. همگان در درگاهش فقیر و نیازمندند و اوست بی نیازِ توانا. اگر خداوند بدون طلبِ بندگان همه‌ی نیازهای‌ ایشان را مرتفع می‌ساخت، پس از مدتی غفلت سراپای وجودشان را فرا می‌گرفت. در روزمرگی‌های زندگی غرق می‌شدند و فراموش می‌کردند خالقی دارند که حیات و ممات‌شان به دست اوست و هر چه دارند به سبب عنایت لحظه لحظه‌ی اوست. از معبود خویش و عبودیتش دور و دورتر می‌شدند و فلسفه‌ی خلقت‌شان را – که همان عبودیت خالق است –[9] از یاد می‌بردند. 

    

دعا در مکتب تربیتی اهل بیت ^{علیهم السلام} 

در مکتب تربیتی اهل بیت ^{علیهم السلام}، «دعا» از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و نتایج منحصر به فردی به همراه می‌آورد: 

    

1) دعا، برترین نوع بندگی (عبادت): 

هدف از خلقت جنّ و اِنس، عبادت و بندگی خالق آسمان‌ها و زمین است[10] تا بندگان در راستای این عبودیت، با خالق خویش اُنس بگیرند و به معرفت او نایل آیند. اما در میان همه‌ی عبادات، «دعا» برترین نوع بندگی خوانده شده؛ آنچنانکه رسول خاتم فرموده‌اند: 

«برترین عبادت، دعاست.»[11] 

آنجا که خداوند می‌فرماید: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ»[12] بلافاصله در ادامه، می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ»[13] یعنی: همانا کسانی که نسبت به عبادت من (دعا)[14] تکبر ورزند، به زودی سرافکنده به دوزخ در خواهند آمد. در واقع خداوند نه تنها به بندگان خویش بشارت استجابت دعاهای‌شان را داده بلکه به ایشان هشدار می‌دهد چنانچه از روی تکبر در درگاه خالق خویش دعا نکنند، به عقوبتی سخت دچار خواهند شد. از این رو رسول خاتم چنین هشدار می‌دهند: 

«ترک دعا، گناه است.»[15]

پس همواره به یاد داشته باشیم: دعا، برترین عبادت است و اگر کسی نسبت به آن غفلت ورزد، عاقبتی نامطلوب در انتظارش خواهد بود. 

    

2) دعا، مغز عبادت: 

در بیان مربیان الهی، «دعا» به مغز عبادت تشبیه شده تا معرّف جایگاه مهم و خطیرش در میان سایر عبادات باشد. رسول اکرم می‌فرمایند: 

«دعا، مغز عبادت است و هیچ کس با [وجود] دعا هلاک نمی‌شود.»[16] 

    

3) دعا، محبوب‌ترین و برترین عمل نزد خداوند منّان: 

همواره مربیان الهی در تلاش بوده‌اند مردم را دلسوزانه به آنچه موجب خشنودی خدا و سعادتمندی بندگان است، راهنمایی نمایند. یکی از مواردی که بسیار مورد تاکید قرار گرفته مسئله‌ی دعا و جایگاه آن نزد خداوند متعال است. این مربیان به مردم تذکر داده‌اند با فضیلت‌ترین عبادت[17] ، گرامی‌ترین رفتار[18]، برترین کلام[19] و محبوب‌ترین عمل[20] نزد خدای تعالی «دعا» است. 

**** 

 

تا بدینجا با معنای دعا آشنا شدیم و به جایگاه والای آن نزد خدای متعال متذکر گشتیم. در جلسه‌ی آینده به ادامه‌ی این موضوع که دعا در مکتب تربیتی اهل بیت ^{علیهم السلام} چه جایگاهی دارد، خواهیم پرداخت. 

    

   نکات مهم این جلسه: 

-   دعا به معنای ندا کردن، طلب کردن، یاری خواستن، دعوت کردن و همچنین میل و توجه به سوی خداوند است. 

-   دعا، موهبتی است برای بندگان، تا به وسیله‌ی آن با خالق خویش ارتباط برقرار کنند (از عالم مُلک به ملکوت پیوند یابند). 

-   خداوند متعال، نه تنها بندگان را از نعمت «دعا» و درخواست از آفریدگار خویش محروم نساخته؛ بلکه به بندگانش امر فرموده از او طلب کنند و به ایشان وعده‌ی استجابت دعاهای‌شان را نیز داده است. 

-   در مکتب تربیتیِ اهل بیت ^{علیهم السلام}، دعا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. به عنوان نمونه می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

o دعا، برترین نوع بندگی (عبادت) است و اگر کسی نسبت به آن غفلت ورزد، عاقبتی نامطلوب در انتظارش خواهد بود.

o دعا، مغز عبادت است.

o دعا، محبوب‌ترین و بر‌ترین عمل نزد خداوند متعال است.