درسنامه عهد معهود

[1]در قرآن کریم به اینکه شیطان از جنّیان بود تصریح شده است؛ به عنوان نمونه خداوند می‌فرماید: "وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ" یعنی: و [یاد كن‏] هنگامى را كه به فرشتگان گفتیم: «آدم را سجده كنید» پس [همه‏] جز ابلیس سجده كردند، كه از [گروه‏] جنّ بود: قرآن کریم، سوره کهف، آیه 50.

[2]شیطان از ریشه‌ی «ش ط ن» و به معنای دور از حق و بعید از رحمت الهی است: مصباح اللغه، ذیل واژه «شطن». ؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 6، ص 60، ذیل واژه «شطن».

[3]ابلیس از ریشه‌ی «بلس» به معنای یأس و ناامیدی است: التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 1، ص 330، ذیل واژه «بلس». ؛ مفردات راغب، ص 143، ذیل واژه «بلس». ؛ رسول خاتم می‌فرمایند به شیطان از این رو ابلیس می‌گویند که "أُبْلِسَ مِنَ الْخَیرِ كُلِّهِ‏" یعنی: از همه‌ی خیر ناامید شد: بحارالانوار، ج 60، ص 226. ؛ و امام باقر ^{علیه السلام} نیز می‌فرمایند: "... لِأَنَّه‏ أُبْلِسُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا یرْجُوهَا" یعنی: [ابلیس را ابلیس می‌نامند] چون از رحمت خدا مأیوس شد و قطع امید کرد:بحارالانوار، ج 46، ص 352.

[4] از امیر مومنان سوال شد اسم ابلیس در آسمان چه بود، فرمودند: "كَانَ اسْمُهُ‏ الْحَارِث‏": بحارالانوار، ج 10، ص 76.

[5]امیر مومنان می‌فرمایند: "فَاعْتَبِروا بِمَا كَانَ مِنْ فِعْلِ اللهِ بِإِبْلِیسَ، إِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِیلَ، وَجَهْدَهُ الْجَهِیدَ، وَكَانَ قَدْ عَبَدَ اللهَ سِتَّةَ آلاَفِ سَنَة، لاَ یدْرَى أمِنْ سِنِی الدُّنْیا أَمْ مِنْ سِنِی الاْخِرَةِ، عَنْ كِبْرِ سَاعَة وَاحِدَة" یعنی: پس، از آنچه خداوند نسبت به ابلیس انجام داد، عبرت گیرید، زیرا اعمال طولانی و کوشش‌های مداومش را [با تکبر] از بین برد. او شش هزار سال عبادت کرد ... اما با ساعتی تکبر همه را نابود کرد: نهج البلاغه، خطبه 192 (قاصعه)، ص 287.

[6]امام صادق ^{علیه السلام} می‌فرمایند: "فَإِنَّ إِبْلِیسَ كَانَ مَعَ الْمَلَائِكَةِ فِی السَّمَاءِ یعْبُدُ اللَّهَ وَ كَانَتِ الْمَلَائِكَةُ تَظُنُّ أَنَّهُ مِنْهُمْ وَ لَمْ یكُنْ مِنْهُمْ فَلَمَّا أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِكَةَ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ أَخْرَجَ مَا كَانَ فِی قَلْبِ إِبْلِیسَ مِنَ الْحَسَدِ فَعَلِمَتِ الْمَلَائِكَةُ عِنْدَ ذَلِكَ أَنَّ إِبْلِیسَ لَمْ یكُنْ مِنْهُمْ ... وَ لَمْ یكُنْ مِنْ جِنْسِ الْمَلَائِكَةِ وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقاً قَبْلَ آدَمَ وَ كَانَ إِبْلِیسُ فِیهِمْ حَاكِماً فِی الْأَرْضِ فَعَتَوْا وَ أَفْسَدُوا وَ سَفَكُوا الدِّمَاءَ فَبَعَثَ اللَّهُ الْمَلَائِكَةَ فَقَتَلُوهُمْ وَ أَسَرُوا إِبْلِیسَ وَ رَفَعُوهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ كَانَ مَعَ الْمَلَائِكَةِ یعْبُدُ اللَّهَ إِلَى أَنْ خَلَقَ اللَّهُ آدَم‏" یعنی: همانا ابلیس همراه ملائکه در آسمان خدا را عبادت می‌کرد و فرشتگان گمان می‌کردند که ابلیس از جنس آنهاست اما اینگونه نبود. هنگامی که خداوند به ملائک امر فرمود بر آدم ^{علیه السلام} سجده کنند، آن حسدی که در دل ابلیس بود، آشکار گشت. پس فرشتگان دانستند که ابلیس از آنها نیست ... او از جنس ملائک نبود بلکه خداوند قبل از آدم ^{علیه السلام} موجوداتی را خلق کرده بود (جنّیان) که ابلیس هم از جنس همانها بود. آن موجودات (جنّیان) بر روی زمین حکومت می‌کردند [اما] از فرمان خدا سرپیچی کردند و فساد و خونریزی به راه انداختند. از این رو خداوند ملائک را مأمور نمود تا ایشان را نابود سازند. [فرشتگان پس از آنکه جنّیان عصیان گر را کشتند] ابلیس را اسیر کردند و همراه خود به آسمان بردند. ابلیس نیز همراه فرشتگان خدا را عبادت می‌کرد تا آنکه خداوند، آدم ^{علیه السلام} را خلق فرمود: تفسیر برهان، ج 1، ص 170 و 171، ذیل آیه 34 سوره‌ی بقره. ؛ بحارالانوار، ج 60، ص 273.

[7]قرآن کریم، سوره حجر، آیه 32.

[8]"قَالَ یا إِبْلِیسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیدَی أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْعَالِینَ" یعنی: گفت: اى ابلیس! چه چیز تو را بازداشت از این كه براى چیزى كه به قدرت خود آفریدم سجده كنى؟ آیا خود را بزرگ پنداشتى یا [واقعا] از بلند پایگان بودى؟: قرآن کریم، سوره ص، آیه 75.

[9]رسول خاتم در تبیین «الْعالِینَ» (بلندپایگان) می‌فرمایند مقصود خدا از «الْعالِینَ» در این آیه اهل بیت ^{علیهم السلام} هستند: "كُنَّا جُلُوساً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ص إِذْ أَقْبَلَ إِلَیهِ رَجُلٌ فَقَالَ یا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِإِبْلِیسَ- أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِینَ‏ فَمَنْ هُمْ یا رَسُولَ اللَّهِ الَّذِینَ هُمْ أَعْلَى مِنَ الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَنَا وَ عَلِی وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ كُنَّا فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ وَ تُسَبِّحُ الْمَلَائِكَةُ بِتَسْبِیحِنَا قَبْلَ أَنْ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ ..." یعنی: حضور پیغمبر اكرم (ص) بودیم شخصى معناى آیه أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِینَ را از حضرتش سؤال نمود و عرض كرد اى رسول خدا بزرگواران و آنهائیكه داراى مرتبه بلند هستند چه اشخاصى هستند كه از فرشتگان برتر و بالاترند؟ پیغمبر اكرم (ص) در جواب سؤال او فرمود من و على و فاطمه و حسن و حسین هستیم كه در سرادق عرش پروردگار مشغول تسبیح خداى تعالى بودیم و فرشتگان تسبیح می‌نمودند پروردگار را با تسبیح ما پیش از آنكه آدم را بیافریند ...": تفسیر برهان، ج 4، ص 683 و 684، ذیل آیه 75، سوره ص. ؛ بحارالانوار، ج 11، ص 142. ؛ متن فارسی این حدیث در تفسیر جامع، ج 6، ص 46 نیز آورده شده است.

[10]"قَالَ أَأَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِینًا": قرآن کریم، سوره اسراء، آیه 61.

[11]"قَالَ أَنَا خَیرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِی مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِینٍ": قرآن کریم، سوره ص، آیه 76.

[12] امام صادق ^{علیه السلام} فرمودند: "فَقَالَ إِبْلِیسُ یا رَبِّ أَعْفِنِی مِنَ السُّجُودِ لآِدَمَ وَ أَنَا أَعْبُدُكَ عِبَادَةً لَمْ یعْبُدْكَهَا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِی مُرْسَلٌ فَقَالَ اللَّهُ لَا حَاجَةَ لِی إِلَى عِبَادَتِكَ إِنَّمَا أُرِیدُ أَنْ أُعْبَدَ مِنْ حَیثُ أُرِیدُ لَا مِنْ حَیثُ تُرِیدُ فَأَبَى أَنْ یسْجُدَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّكَ رَجِیمٌ وَ إِنَّ عَلَیكَ لَعْنَتِی إِلى‏ یوْمِ الدِّین‏‏": بحارالانوار، ج 11، ص 141.

[13] همان.

[14]"قَالَ لَمْ أَكُن لِّأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ": قرآن کریم، سوره حجر، آیه 33.

[15]"قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِیمٌ * وَإِنَّ عَلَیكَ اللَّعْنَةَ إِلَى یوْمِ الدِّینِ": قرآن کریم، سوره حجر، آیات 34 و 35.

[16]بنگرید به پاورقی شماره 8 (قَالَ یا إِبْلِیسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیدَی أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْعَالِینَ)، پاورقی شماره 5 (أَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِیلَ، وَجَهْدَهُ الْجَهِیدَ ... عَنْ كِبْرِ) و پاورقی شماره 6 (أَخْرَجَ مَا كَانَ فِی قَلْبِ إِبْلِیسَ مِنَ الْحَسَدِ)

[17]به عنوان نمونه حلّاج گفته: «در میان اهل آسمان موحّدى مثل ابلیس نیست»: حلاج، حسین بن منصور، دیوان الحلاج (کتاب الطواسین)، محقق و مصحح: عیون السود، محمد باسل، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ دوم، 2002م، ص 102. ؛ همچنین احمد غزالی نوشته: "آن عاشق دیوانه که تو او را ابلیس خوانى ... خدا را دوست داشت؛ محکّ محبّت دانى که چه آمد؟ یکى بلا و قهر، و دیگر ملامت و مذلّت. گفتند: اگر دعوى عشق ما می‌کنى، نشانى باید. محکّ بلا و قهر و ملامت و مذلّت، بر وى عرض کردند؛ قبول کرد، در ساعت، این دو محکّ گواهى دادند که نشان عشق صدقست. هرگز ندانى که چه می‌گویم! در عشق جفا بباید، و وفا بباید تا عاشق پخته لطف و قهر معشوق شود؛ و اگر نه، خام باشد و از وى چیزى نیاید ... خدا را دو نامست: یکى «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، و دیگر «الجبّار المتکبّر»؟ از صفت جبّاریّت، ابلیس را در وجود آورد ... گناه ابلیس عشق او آمد با خدا!": همدانى، عین القضات، تمهیدات، محقق و مصحح: عسیران‏، عفیف، متن، انتشارات منوچهرى، تهران، چاپ چهارم، 1373ش، ص 221، 227 و 229.

[18]بنگرید به پاورقی شماره 14.

[19]"قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنِی إِلَى یوْمِ یبْعَثُونَ": قرآن کریم، سوره حجر، آیه 36.

[20]"قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنظَرِینَ": قرآن کریم،سوره حجر، آیه 37.

[21] قرآن کریم، سوره حجر، آیه 38.

[22]به عنوان نمونه امام رضا ^{علیه السلام} در تبیین «وقت معلوم» فرموده اند: "یوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ وَ هُوَ یوْمُ خُرُوجِ قَائِمِنَا": کمال الدین، ج 2، ص 371. امام صادق ^{علیه السلام} نیز به فردی که از زمان «وقت معلوم» سوال کرده بود، فرمودند: "أَ تَحْسَبُ أَنَّهُ یوْمُ یبْعَثُ اللَّهُ النَّاسَ لَا وَ لَكِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْظَرَهُ إِلَى یوْمِ یبْعَثُ اللَّهُ قَائِمَنَا فَیأْخُذُ بِنَاصِیتِهِ فَیضْرِبُ عُنُقَهُ فَذَلِكَ الْیوْمُ هُوَ الْوَقْتُ الْمَعْلُوم‏" یعنی: آیا گمان می‌کنی [روز وقت معلوم] قیامت است که خداوند مردم را برمی انگیزد؟ نه چنین نیست. خداوند به او (ابلیس) تا روزی که قائم ما برانگیخته شود مهلت داده. در آن روز [مهدی] موی پیشانی شیطان را می‌گیرد و گردنش را می‌زند و همان روز است که «وقت معلوم» نامیده شده است: بحارالانوار، ج 60، ص 221.

[23]همان.

[24]درباره‌ی این موضوع در درس آخر از درسنامه‌ی «عهد معهود» بیشتر توضیح خواهیم داد.

[25] امام صادق ^{علیه السلام} می‌فرمایند شیطان در روز غدیر و پس از معرفی هدایتگران پس از رسول خاتم گفت"بِعِزَّتِكَ وَ جَلَالِكَ يَا رَبِّ لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمُ الْمَعَاصِيَ حَتَّى أُبَغِّضَهُمْ إِلَيْك‏": بحارالانوار، ج 37، ص 164.

[26]"قَالَ رَبِّ بِمَآ أَغْوَیتَنِی لأُزَینَنَّ لَهُمْ فِی الأَرْضِ وَلأُغْوِینَّهُمْ أَجْمَعِینَ": قرآن کریم، سوره حجر، آیه 39.

[27]"فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِینَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ": قرآن کریم، سوره ص، آیات 82 و 83.

[28]"ثُمَّ لَآتِینَّهُمْ مِنْ بَینِ أَیدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ- وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِین": قرآن کریم، سوره اعراف، آیه 17.

منبع: بنیاد علمی فرهنگی محمد(ص)