درسنامه عهد معهود

[1] خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: "وَ قُلْنَا یادَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَ زَوْجُكَ الجَنَّةَ" یعنی: و به آدم گفتیم تو و همسرت در این باغ ساکن شوید: قرآن کریم، سوره بقره، آیه 35. هنگامی که از امام صادق ^{علیه السلام} به عنوان مبیّن و مفسّر حقیقی قرآن درباره‌ی «الجَنَّةَ» یا همان باغی که در این آیه از آن سخن گفته شده، سوال کردند، ایشان فرمودند: "جَنَّةٌ مِنْ جِنَانِ الدُّنْیا تَطْلُعُ فِیهَا الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ لَوْ كَانَتْ مِنْ جِنَانِ الْخُلْدِ مَا خَرَجَ مِنْهَا أَبَدا" یعنی: باغی از باغ‌های دنیایی بود که ماه و خورشید در آن طلوع می‌کردند و اگر از باغ‌های بهشتی بود هیچ گاه از آن خارج نمی‌شدند: بحارالانوار، ج 6، ص 285.

[2] امام رضا ^{علیه السلام} می‌فرمایند: "إِنَّ آدَمَ ع لَمَّا أَكْرَمَهُ اللَّهُ تَعَالَى ذِكْرُهُ بِإِسْجَادِ مَلَائِكَتِهِ لَهُ وَ بِإِدْخَالِهِ الْجَنَّةَ قَالَ فِی نَفْسِهِ هَلْ خَلَقَ اللَّهُ بَشَراً أَفْضَلَ مِنِّی فَعَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا وَقَعَ فِی نَفْسِهِ فَنَادَاهُ ارْفَعْ رَأْسَكَ یا آدَمُ فَانْظُرْ إِلَى سَاقِ عَرْشِی فَرَفَعَ آدَمُ رَأْسَهُ فَنَظَرَ إِلَى سَاقِ الْعَرْشِ فَوَجَدَ عَلَیهِ مَكْتُوباً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- ‌‌محمّد رَسُولُ اللَّهِ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ زَوْجُهُ فَاطِمَةُ سَیدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ سَیدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّة ... وَ هُمْ خَیرٌ مِنْكَ وَ مِنْ جَمِیعِ خَلْقِی وَ لَوْلَاهُمْ مَا خَلَقْتُكَ وَ لَا خَلَقْتُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ فَإِیاكَ أَنْ تَنْظُرَ إِلَیهِمْ بِعَینِ الْحَسَدِ فَأُخْرِجَكَ عَنْ جِوَارِی‏" یعنی: وقتى خداوند، آدم ^{علیه السلام} را به واسطه‌ی سجده كردن ملائكه گرامى داشت و او را داخل بهشت نمود در دلش خطور كرد كه «آیا خداوند خلقى برتر از من آفریده است؟» خداوند آنچه را از دل او گذشت، دانست. به او وحى كرد كه «ای آدم سرت را بلند كن و به ساق عرش نظر افکن». آدم سرش را بالا آورد و به ساق عرش نگاه كرد. دید آنجا نوشته شده: «خدایی جز الله نیست؛ ‌‌محمّد فرستاده‌ی الله است؛ علی فرزند ابوطالب، امیر مومنان است و همسرش فاطمه سرور زنان عالمیان است و حسن و حسین سرور جوانان اهل بهشت هستند» ... ایشان از تو و از همه‌ی مخلوقاتم برترند. اگر آنها نبودند تو را خلق نمی‌كردم و همچنین نه بهشت و جهنم و نه آسمان و زمین را نمی‌آفریدم. مبادا به آنها با دیده‌ی حسادت نگاه كنى كه از جوار خود خارجت می‌كنم": عیون اخبارالرضا، ج 1، ص 306 و 307. ؛ تفسیر برهان، ج 2، ص 186، ذیل آیات 35 و 36 سوره بقره. ؛ بحارالانوار، ج 26، ص 273.

[3]"فَعَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا وَقَعَ فِی نَفْسِهِ فَنَادَاهُ ارْفَعْ رَأْسَكَ یا آدَمُ فَانْظُرْ إِلَى سَاقِ عَرْشِی فَرَفَعَ آدَمُ رَأْسَهُ فَنَظَرَ إِلَى سَاقِ الْعَرْشِ فَوَجَدَ عَلَیهِ مَكْتُوباً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- ‌‌محمّد رَسُولُ اللَّهِ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ زَوْجُهُ فَاطِمَةُ سَیدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ سَیدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّة": بنگرید به پاورقی پیشین

[4]"وَ هُمْ خَیرٌ مِنْكَ وَ مِنْ جَمِیعِ خَلْقِی وَ لَوْلَاهُمْ مَا خَلَقْتُكَ وَ لَا خَلَقْتُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ":بنگرید به پاورقی شماره 2.

[5]"فَإِیاكَ أَنْ تَنْظُرَ إِلَیهِمْ بِعَینِ الْحَسَدِ فَأُخْرِجَكَ عَنْ جِوَارِی":بنگرید به پاورقی شماره 2. ؛ همچنین بنگرید به پاورقی شماره 8.

[6]قرآن کریم، سوره طه، آیه 115.

[7]امام باقر ^{علیه السلام} در تبیین آیه 115 سوره طه می‌فرمایند: "قَالَ عَهِدْنَا إِلَیهِ فِی ‌‌محمّد وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ فَتَرَكَ وَ لَمْ یكُنْ لَهُ عَزْمٌ أَنَّهُمْ هَكَذَا‏": کافی، ج 1، ص 416. ؛ تفسیر برهان، ج 3، ص 780. ذیل آیه 115 سوره طه. ؛ متن فارسی این حدیث در تفسیر جامع، ج 4، ص 306 و 307 نیز آورده شده است.

[8]"قَالَ عَهِدْنَا إِلَیهِ فِی ‌‌محمّد وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ فَتَرَكَ وَ لَمْ یكُنْ لَهُ عَزْمٌ أَنَّهُمْ هَكَذَا وَ إِنَّمَا سُمِّی أُولُو الْعَزْمِ أُوْلِی الْعَزْمِ لِأَنَّهُ عَهِدَ إِلَیهِمْ فِی ‌‌محمّد وَ الْأَوْصِیاءِ مِنْ بَعْدِهِ وَ الْمَهْدِی وَ سِیرَتِهِ وَ أَجْمَعَ عَزْمُهُمْ عَلَى أَنَّ ذَلِكَ كَذَلِكَ وَ الْإِقْرَارِ بِه‏": بنگرید به پاورقی پیشین.

[9] امام رضا ^{علیه السلام} در ادامه‌ی حدیثِ نقل شده در پاورقی شماره 2 می‌فرمایند: "فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ ... فَإِیاكَ أَنْ تَنْظُرَ إِلَیهِمْ بِعَینِ الْحَسَدِ فَأُخْرِجَكَ عَنْ جِوَارِی فَنَظَرَ إِلَیهِمْ بِعَینِ الْحَسَدِ وَ تَمَنَّى مَنْزِلَتَهُمْ فَتَسَلَّطَ الشَّیطَانُ عَلَیهِ حَتَّى أَكَلَ مِنَ الشَّجَرَةِ الَّتِی نُهِی عَنْهَا‏" یعنی: خداوند عزّ و جلّ فرمود ... مبادا به ایشان (رسول خاتم و اهل بیتش) با دیده‌ی حسد نگاه كنى كه از جوار خود خارجت می‌كنم. اما آدم با چشم حسد به آنها نگریست و مقام آنها را آرزو نمود. پس شیطان بر او مسلّط گشت تا این كه از درخت ممنوعه خورد": عیون اخبارالرضا، ج 1، ص 307.

[10] بنگرید به پاورقی پیشین.

[11]خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: "وَ قُلْنَا یادَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَ زَوْجُكَ الجَنَّةَ وَ كُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَیثُ شِئْتُمَا وَ لَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِین" یعنی: ای آدم تو و همسرت در این باغ سکنی گزینید و از [میوه‌های] آن از هر کجا که خواستید بخورید و [اما] به این درخت نزدیک نشوید که از ستمکاران خواهید بود: قرآن کریم، سوره بقره، آیه 35.

[12]امام حسن عسکری می‌فرمایند: "هِی شَجَرَةٌ تَمَیزَتْ مِنْ بَینِ أَشْجَارِ الْجَنَّةِ أَنَّ سَائِرَ أَشْجَارِ الْجَنَّةِ كَانَ كُلُّ نَوْعٍ مِنْهَا یحْمِلُ نَوْعاً مِنَ الثِّمَارِ وَ الْمَأْكُولِ وَ كَانَتْ هَذِهِ الشَّجَرَةُ وَ جِنْسُهَا تَحْمِلُ الْبُرَّ وَ الْعِنَبَ وَ التِّینَ وَ الْعُنَّابَ وَ سَائِرَ أَنْوَاعِ الثِّمَارِ وَ الْفَوَاكِهِ وَ الْأَطْعِمَةِ فَلِذَلِكَ اخْتَلَفَ الْحَاكُونَ بِذِكْرِ الشَّجَرَةِفَقَالَ بَعْضُهُمْ هِی بُرَّةٌ وَ قَالَ آخَرُونَ هِی عِنَبَةٌ وَ قَالَ آخَرُونَ هِی تِینَةٌ وَ قَالَ آخَرُونَ هِی عُنَّابَة" یعنی: آن [درخت] درختی متمایز از سایر درختان باغ بود. چراکه درختان دیگر [تنها] یک نوع میوه و خوردنی می‌دادند اما این درخت، گندم، انگور، عناب، انجیر و سایر انواع خوردنی‌ها و میوه‌ها و خوراکی‌ها را تولید می‌کرد. از این روست که راویان، درباره‌ی این درخت دچار اختلاف شدند؛ برخی آن را گندم خوانده اند، بعضی انگور، دیگرانی انجیر و برخی دیگر عنّاب: بحارالانوار، ج 11، ص 190.

[13]امام حسن عسكرى ^{علیه السّلام} – یازدهمین جانشین و مبیّن حقیقی قرآن پس از رسول خاتم - درباره‌ی درختی که آدم و حوا از آن منع شدند چنین می‌فرمایند: "وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ شَجَرَةَ الْعِلْمِ شَجَرَةَ عِلْمِ ‌‌محمّد وَ آلِ ‌‌محمّد آثَرَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ دُونَ سَائِرِ خَلْقِهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى- وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ شَجَرَةَ الْعِلْمِ فَإِنَّهَا لِ‌‌محمّد وَ آلِهِ خَاصَّةً دُونَ غَیرِهِمْ لَا یتَنَاوَلُ مِنْهَا بِأَمْرِ اللَّهِ إِلَّا هُمْ‏ ... وَ قَالَ اللَّهُ‏ وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ تَلْتَمِسَانِ بِذَلِكَ دَرَجَةَ ‌‌محمّد وَ آلِ ‌‌محمّد فِی فَضْلِهِمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَصَّهُمْ بِهَذِهِ الدَّرَجَةِ دُونَ غَیرِهِمْ وَ هِی الشَّجَرَةُ الَّتِی مَنْ تَنَاوَلَ مِنْهَا بِإِذْنِ اللَّهِ أُلْهِمَ عِلْمَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مِنْ غَیرِ تَعَلُّمٍ وَ مَنْ تَنَاوَلَ مِنْهَا بِغَیرِ إِذْنِ اللَّهِ خَابَ مِنْ مُرَادِهِ وَ عَصَى رَبَّه" یعنی: درخت ممنوع، درخت علم است؛ درخت علم ‌‌محمّد و آل ‌‌محمّد ^{صلى الله علیه و آله و سلم} كه با آن، خداوند ایشان را بر سایر مخلوقاتش برتری داد. از این روست که [به آدم و حوا] فرمود به این درخت نزدیک نشوید. [چراکه آن] درخت علم است که تنها به ‌‌محمّد و خاندانش اختصاص دارد و به امر خدا هیچ کس جز ایشان از آن تناول نمى كند (به کسی جز ایشان خدا اذن نداده که از میوه‌ی آن درخت بخورد) ... «و به این درخت نزدیك نشوید» تا بخواهید [با خوردن از آن] درجه‌ی ‌‌محمّد و آل او را در برتری طلب كنید، چراکه خداوند این درجه [از برتری] را تنها به ایشان اختصاص داده است. و آن درختی است که هركه به اذن الهى از آن بخورد علم اولین و آخرین بدون آموزش به او الهام می‌شود، و هركه بى‌اذن الهى از آن بخورد به مراد خود نمى‌رسد و پروردگارش را نافرمانى كرده است: تفسیر برهان، ج 1، ص 178. ذیل آیات 35 و 36 سوره بقره. ؛ بحارالانوار، ج 11، ص 189 و 190.

[14]بنگرید به پاورقی شماره 9.

[15]امام حسن عسكرى ^{علیه السّلام} در ادامه‌ی روایت مذکور در پاورقی شماره 13 می‌فرمایند: "فَأَزَلَّهُمَا الشَّیطانُ عَنْها عَنِ الْجَنَّةِ بِوَسْوَسَتِهِ وَ خَدِیعَتِهِ وَ إِیهَامِهِ وَ غُرُورِهِ بِأَنْ بَدَأَ بِآدَمَ فَقَالَ- ما نَهاكُما رَبُّكُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونا مَلَكَینِ‏ إِنْ تَنَاوَلْتُمَا مِنْهَا تَعْلَمَانِ الْغَیبَ وَ تَقْدِرَانِ عَلَى مَا یقْدِرُ عَلَیهِ مَنْ خَصَّهُ اللَّهُ تَعَالَى بِالْقُدْرَةِ- أَوْ تَكُونا مِنَ الْخالِدِینَ لَا تَمُوتَانِ أَبَداً- وَ قاسَمَهُما حَلَفَ لَهُمَا إِنِّی لَكُما لَمِنَ النَّاصِحِین‏" یعنی: شیطان با وسوسه، نیرنگ، به اشتباه انداختن، و سخنان فریب آمیز آن دو (آدم و حوا) را از آن باغ لغزاند (خارج کرد) و ابتدا شروع به صحبت کردن با آدم کرد و گفت: خداوند شما را از خوردن [میوه‌ی] این درخت منع نکرده مگر برای آنکه نمی‌خواسته شما دو فرشته شوید؛ [چراکه] اگر از این درخت بخورید [شما نیز مانند ‌‌محمّد و آل ‌‌محمّد: بنگرید به پاورقی شماره 9] علم غیب پیدا می‌کنید و قدرت‌تان به اندازه‌ی قدرت آنها که خدا بدیشان قدرت اختصاص داده می‌گردد و یا از جاودان‌گان خواهید شد که هیچ گاه مرگ شما را در بر نمی‌گیرد. سپس شیطان برای آن دو سوگند خورد که قطعا خیرخواه آنهاست: تفسیر برهان، ج 1، ص 179. ذیل آیات 35 و 36 سوره بقره. ؛ بحارالانوار، ج 11، ص 190.

[16]"وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَكُما لَمِنَ النَّاصِحینَ": قرآن کریم، سوره اعراف، آیه 21. ؛ همچنین بنگرید به پاورقی پیشین.

[17]امام رضا ^{علیه السلام} می‌فرمایند: "لَمْ ‌یكُنْ آدَمُ وَ حَوَّاءُ شَاهَدَا قَبْلَ ذَلِكَ مَنْ ‌یحْلِفُ بِاللَّهِ كَاذِباً فَدَلَّاهُما بِغُرُورٍ فَأَكَلَا مِنْهَا ثِقَةً بِ‌یمِ‌ینِهِ بِاللَّه‏" یعنی: آدم و حوا قبل از آن کسی را ندیده بودند که قسمِ دروغ به خدا بخورد، پس [شیطان] با نیرنگ و حیله آنها را به (خوردن از میوه‌ی درخت) راهنمایی نمود، پس در حالی از آن خوردند که به علت قسم خوردن شیطان به خدا، مطمئن بودند [که کار آن ها ایراد ندارد]: عیون اخبارالرضا، ج 1، ص 196.

[18]بنگرید به پاورقی شماره 6 تا 8.

[19] "فَأَزَلَّهُمَا الشَّیطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِیهِ وَقُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِی الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِینٍ": قرآن کریم، سوره بقره، آیه 36.

[20]"رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ‏": قرآن کریم، سوره اعراف، آیه 23.

[21] امام صادق ^{علیه السلام} می‌فرمایند: "فَنَزَلَ عَلَیهِ جَبْرَئِیلُ ع فَقَالَ یا آدَمُ أَ لَمْ ... أَمَرَكَ أَنْ لَا تَأْكُلَ مِنَ الشَّجَرَةِ فَلِمَ عَصَیتَهُ قَالَ یا جَبْرَئِیلُ إِنَّ إِبْلِیسَ‏ حَلَفَ‏ لِی‏ بِاللَّهِ إِنَّهُ لِی نَاصِحٌ- وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّ خَلْقاً یخْلُقُهُ اللَّهُ أَنْ یحْلِفَ بِاللَّهِ كَاذِبا" یعنی: پس جبرییل بر او (آدم ^{علیه السلام}) نازل شد و گفت یا آدم آیا خداوند به تو امر نکرد از [میوه‌ی] این درخت نخور؟ پس چرا نافرمانی نمودی؟ [آدم ^{علیه السلام}] پاسخ داد [آری؛ اما] ابلیس برای من به خدا سوگند خورد که خیرخواه من است و من گمان نمی‌کردم مخلوقی که خدا آن را خلق کرده است به دروغ سوگند خدا بخورد: بحارالانوار، ج 11، ص 162. ؛ تفسیر برهان، ج 1، ص 181. ذیل آیات 35 و 36 سوره بقره.

[22] همان.

[23] رسول خاتم می‌فرمایند: "لَمَّا نَزَلَتِ الْخَطِیئَةُ بِآدَمَ وَ أُخْرِجَ مِنَ الْجَنَّةِ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ ع فَقَالَ یا آدَمُ ادْعُ رَبَّكَ قَالَ یا حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ مَا أَدْعُو قَالَ قُلْ رَبِّ أَسْأَلُكَ بِحَقِّ الْخَمْسَةِ الَّذِینَ تُخْرِجُهُمْ مِنْ صُلْبِی آخِرَ الزَّمَانِ إِلَّا تُبْتَ عَلَی وَ رَحِمْتَنِی فَقَالَ لَهُ آدَمُ یا جَبْرَئِیلُ سَمِّهِمْ لِی قَالَ قُلِ اللَّهُمَّ بِحَقِّ ‌‌محمّد نَبِیكَ وَ بِحَقِّ عَلِی وَصِی نَبِیكَ وَ بِحَقِّ فَاطِمَةَ بِنْتِ نَبِیكَ وَ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ سِبْطَی نَبِیكَ إِلَّا تُبْتَ عَلَی فَارْحَمْنِی فَدَعَا بِهِنَّ آدَمُ فَتَابَ اللَّهُ عَلَیهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَیهِ‏ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ مَكْرُوبٍ یخْلِصُ النِّیةَ وَ یدْعُو بِهِنَّ إِلَّا اسْتَجَابَ اللَّهُ لَه‏": بحارالانوار، ج 26، ص 333.

[24] همان.

[25] "فَتَلَقَّى‏ آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَیهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحیم‏": قرآن کریم، سوره بقره، آیه 37.

[26] رسول خاتم می‌فرمایند: "فَلَمَّا عَصَى آدَمُ رَبَّهُ وَ سَأَلَهُ بِحَقِّنَا أَنْ یتَقَبَّلَ تَوْبَتَهُ وَ یغْفِرَ خَطِیئَتَهُ فَأَجَابَهُ وَ كُنَّا الْكَلِمَاتِ تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَتابَ عَلَیهِ وَ غَفَرَ لَه‏" یعنی: هنگامی که آدم از [فرمان] خدا نافرمانی کرد، به حق ما (اهل بیت) از خدا خواست تا توبه‌اش را قبول کند و از خطایش بگذرد؛ پس [از این رو] خدا نیز خواسته‌اش را اجابت فرمود. ما هستیم آن «کلمات» که آدم از پروردگارش فراگرفت پس خداوند توبه‌اش را پذیرفت و او را بخشید: تفسیر برهان، ج 2، ص 443. ذیل آیات 74 تا 76 سوره انعام. ؛ بحارالانوار، ج 35، ص 23.

منبع: بنیاد علمی فرهنگی محمد(ص)