عقل

بسم الله الرحمن الرحیم

عقل

درس‌گفتارهایی از: مسعود بسیطی

با اهتمام: آفاق ذاکر؛ زهرا مرادی

در دوره‌ی «عقل»، با عقل به عنوان ابزاری مطمئن و ضمانت شده در هدایت و سعادتمندیِ آدمیان آشنا می‌شویم؛ جایگاهش را نزد خداوند متعال بیان می‌نماییم؛ و ساز و کار افزایش و کاهش آن را بررسی می‌کنیم. این مبحث، در شش گفتار و طی شش هفته‌ی متوالی ارائه می‌گردد.

درس ششم: یاوران و محافظان عقل

در پنج درس گذشته، با «عقل» به عنوان ابزار و نعمتی الهی برای انتخاب صحیح آشنا شدیم. دانستیم توجه، تصدیق و عمل به عقل، نور آن را زیاد می‌کند. همچنین، پوزش و جبران حجابی را که در اثر انجام خطا و گناه روی عقل نشانده‌ایم، برطرف می‌سازد و نور عقل را که محجوب شده بود، نمایان می‌سازد. در این جلسه، راهکار دیگری برای افزایش و رشد عقل معرفی می‌گردد.

یاوران و محافظان عقل

در مکتب تربیتیِ اهل بیت ^{علیهم السلام}، عقل، دارای تعدادی یاور و محافظ است که به «جنود عقل» یا لشگریان عقل مشهورند.[1]

«جنود» جمع «جُنْد» به معنای مدافع، یاری‌کننده، پشتیبان و تقویت‌کننده است.[2] بنابراین، هر قدر جنود عقل، قوی‌تر باشند، عقل ما هم قوی‌تر خواهد بود؛ و هر قدر جنود عقل را بیشتر مورد توجه قرار دهیم، عقل‌مان بیشتر رشد خواهد نمود. از طرف دیگر، هر چه نور عقل‌مان بیشتر شود، عمل به جنود عقل، سهل‌تر خواهد شد.[3] در واقع، عقل و جنود عقل، ارتباطی مستقیم و دو سویه با یکدیگر دارند و تقویت یکی، سبب رشد دیگری می‌گردد.

برخی از یاران و محافظان عقل عبارتند از:

«امید داشتن به خدا، راستگو بودن، محبت کردن، امانت دار بودن، تشکر کردن هم از خالق و هم از مخلوقش، وفادار بودن، عذرخواهی بابت اشتباهات، عدالت، خشنودی به تقدیر خدا، امید به رحمت خدا، دل نبستن به دنیا و مادیات آن، پروا داشتن از نافرمانی خدا، خوشرفتاری با خلق، فروتنی در برابر حق، خالی شدن از غیر خدا، پرده پوشی اسرار دیگران، نیکی به والدین، ...» [4]

همانطور که می‌بینید، «عقل» عمل به این جنود را تایید می‌کند. هر انسان عاقلی، فارغ از دین و مذهبی که دارد، خوبی و زیباییِ جنود عقل را می‌یابد (وجدان می‌کند). می‌یابد امانتداری، صداقت، حیا، عدالت و ... خوب هستند.

بسیاری از این جنود به حُسن خُلق آدمی باز می گردد. مانند: راستگو بودن، امانت دار بودن، تشکر از صاحب احسان، وفادار بودن، عذرخواهی بابت اشتباهات، عدالت، خوشرفتاری با مردم، فروتنی در برابر حق، پرده پوشی اسرار دیگران، نیکی به والدین، ... . ذکر این نکته، خالی از لطف نیست که در مکتب تربیتی اهل بیت ^{علیهم السلام}، کسی عقلش کامل تر است که خُلقش بهتر باشد؛ یعنی به این جنود، بیشتر عامِل و پایبند باشد. [5]

در مقابل «جنود عقل»، «جنود جهل» قرار دارند که همانطور که از اسم شان مشخص است، کمک کار و لشگریان جهل هستند. مانند:

«نا امیدی از رحمت خدا، دروغ گویی، خیانت، نا شُکری، بدرفتاری با خَلق و ...»[6]

بدیِ اینها را نیز عقل به خوبی تشخیص می‌دهد. بدیهی است عمل به جنود جهل، در واقع، عدم تصدیق عقل است و سببِ محجوب شدن نور عقل و تضعیف آن می‌گردد.

ارتباط جنود عقل با هم و تشبیه جنود عقل به جعبه فیوز:

جنود عقل، ارتباط تنگانگی با یکدیگر دارند و برخی، زیرشاخه‌ی برخی دیگر هستند.[7]  گاهی با سرپیچی از یکی از آنها، تعداد دیگری را نیز از دست می‌دهیم و یا برعکس. مانند جعبه فیوز که برخی فیوزهای آن با هم سِری و برخی با هم موازی هستند. ممکن است با پریدن یکی از فیوزها (از کار افتادن یکی از جنود)، چند فیوز (جنود) دیگر همزمان بپرد؛ و یا برعکس با روشن شدن یکی، تعداد زیادی روشن شوند. هرچه تعداد فیوزهای روشن، بیشتر باشند، قدرت تشخیص ما (نور عقل) بیشتر است.

با تکرار آگاهانه‌ی یکی از جنود جهل، فیوز هشدار مربوط به آن، خاموش می‌شود و به اصطلاح، قبح آن خطا یا گناه می‌ریزد. مثلا با دروغ گفتن‌های زیاد، این کار کم کم برای‌مان عادی می‌شود و دیگر حتی قبح آن را نمی‌فهمیم. پس مراقب باشیم در مقابل هر عمل غیر عقلانی و گناهی ترمز کنیم و آن را انجام ندهیم.

برخی از گناهان، به قدری قبیح هستند که باعث خاموشیِ بسیاری از فیوزهای جنود عقل می‌شوند که در این صورت روشن کردن دوباره‌ی تک تک آنها کاری بسیار دشوار خواهد بود. یکی از این گناهان، تعدّی بر مال دیگران است. برخی از جنود عقل که با لقمه‌ی حرام، دچار آسیب جدّی می‌شوند عبارتند از:

«توکل، صبر، امانتداری، فرمانبری از امر خدا (عقل)، قناعت، رعایت خدا، پروا داشتن از خدا، خشنودی به تقدیر خدا، امیدواری به خدا، تصدیق حق، خیر، عدل، مودّت، ...»

در مقابل، برخی اعمال نیز هستند که عمل به آنها باعث روشن شدن تعداد زیادی از فیوزهای خاموش می‌گردد. مانند شکر مُنعِم که خود از جنود عقل محسوب می‌گردد.

بدین بهانه خداوند رحمان را سپاس می‌گوییم و از او به دلیل نعمت‌های بیشماری که بر ما ارزانی داشته، خصوصا نعمت «عقل» تشکر می‌کنیم. همانطور که در درس چهارم (ساز و کارِ افزایش و کاهش عقل) نیز اشاره شد، اولین مصداق شکر، آن است که نعمتی را که به ما عطا شده، در راه عبودیت خالق - و نه در راه نافرمانیِ او – به کار بندیم. [8] پس بیاییم به عقل و جنود عقل توجه کنیم؛ تصدیق‌شان نماییم؛ در زندگی روزمره خود آنها را به کار بندیم؛ و با این کار موجب رشد عقل، و در نتیجه رشد و سعادتمندی خود و رضایت خالق مهربان‌مان گردیم.

*****

خداوند مهربان، همه‌ی آنچه آدمیان برای هدایت و سعادت نیاز داشتند، به ایشان ارزانی داشت. برترین نعمت خود – یعنی عقل – را به آنها عطا فرمود؛ و مربیانی از جانب خویش به سوی‌شان فرستاد تا عقل‌های مردمان را بیدار نگاه دارند و آنها را رشد دهند. [9] مربیانی که خود، عقل کامل بودند[10] و مراجعه بدیشان باعث رشد و کمال عقل آدمیان می‌شد.

و امروز، آخرین هدایتگر آسمانی – امام مهدی ^{عجّل الله تعالی فرجه الشریف} – عقل کامل عصر ماست؛ با همان شأنِ هدایتگری که پدرانش دارا بودند. می‌توانیم با مراجعه به ایشان، عقل خود را که در اثر غفلت و گناه محجوب ساخته‌ایم، بیدار نماییم.

بیاییم به عقل کامل عصر خود مراجعه کنیم و از او در رشد عقل‌مان یاری بجوییم.

به امید روزی که با ظهور منجی موعود، عقل همگان کامل شود. [11]

نکات مهم این جلسه:

-    عقل، دارای تعدادی یاور و محافظ است که به «جنود عقل» یا لشگریان عقل مشهورند. در مقابل «جنود عقل»، «جنود جهل» قرار دارند که کمک کار و لشگریان جهل هستند.

-    «عقل»، عمل به «جنود عقل» را تایید می‌کند و پیروی از «جنود جهل» را رد می‌کند.

-    عقل و جنود عقل، ارتباطی مستقیم و دو طرفه با یکدیگر دارند. (هر قدر جنود عقل، قوی‌تر باشند، عقل ما هم قوی‌تر خواهد بود؛ و هر چه نور عقل‌مان بیشتر شود، عمل به جنود عقل، سهل‌تر خواهد شد.)

-    جنود عقل، مانند یک جعبه فیوز هستند که برخی از فیوزها (جنود) به صورت سِری و برخی به صورت موازی به یکدیگر متصل شده اند. گاهی با پریدن یکی از فیوزها (تضعیف یکی از جنود)، تعداد دیگری از فیوزها (جنود) نیز خاموش می‌شوند.

-    مربیان الهی، عقل کامل زمان خود بوده اند؛ و عقل کامل این زمان، مهدی موعود است که با مراجعه و طلب از ایشان می توانیم عقل خود را بیدار نموده، رشد دهیم.

تمرین عملی:

-    با یاوران و محافظان عقل (جنود عقل) بیشتر آشنا شویم و به آنها بیش از پیش توجه و عمل نماییم. یادمان باشد عمل به جنود عقل، باعث رشد عقل می‌گردد و رشد عقل، سبب می‌شود عمل به جنود عقل، سهل‌تر شود.

-    از آنجا که شکر مُنعم، جزو جنود مهم عقل است، تلاش کنیم به الطاف و احسان‌های متعددی که از جانب خدا و خلق خدا نصیب‌مان می‌شود، توجه کنیم و بابت آنها از خدا و واسطه‌ی آن نعمات به صورت زبانی و عملی تشکر کنیم.

معرفی جنود عقل و جهل:

منبع: پایگاه علمی فرهنگی محمد (ص)