عقل

بسم الله الرحمن الرحیم

عقل

درس‌گفتارهایی از: مسعود بسیطی

با اهتمام: حسین آخوندعلی؛ زهرا مرادی

در دوره‌ی «عقل»، با عقل به عنوان ابزاری مطمئن و ضمانت شده در هدایت و سعادتمندیِ آدمیان آشنا می‌شویم؛ جایگاهش را نزد خداوند متعال بیان می‌نماییم؛ و ساز و کار افزایش و کاهش آن را بررسی می‌کنیم. این مبحث، در شش گفتار و طی شش هفته‌ی متوالی ارائه می‌گردد.

درس چهارم: ساز و کارِ افزایش و کاهش عقل

همان‌طور که در جلسات گذشته اشاره شد، خداوند، محبوب‌ترین[1] و برترین[2] نعمت خود (یعنی عقل) را به آدمیان عطا فرموده و آن را حجتی میان خود و بندگانش قرار داده است[3] . اما شیوه‌ی زندگیِ ما و میزان توجه‌مان به عقل می‌تواند این عقلِ خدادادی را رشد دهد و یا از نور آن بکاهد.

به طور مثال اگر کودک، در محیطی تربیت شود که عقل‌گرایی ارزش باشد و پدر و مادر، مربیان مدرسه و فرهنگ غالب بر جامعه عقل‌مداری را ترویج دهند، توجه او نیز به عقل بیشتر و بیشتر می‌شود. همچنانکه بسیاری از استعدادهای خدادادی، با تمرین و توجه، شکوفا می‌شوند (مانند استعداد سخنوری، نقاشی، ورزشی و ...)، عقل نیز اگر مورد توجه قرار گیرد و در زندگی روزمره به کار برده شود، تقویت می‌شود.

حال، اگر این کودک در بستری نامناسب رشد کند؛ دروغ، نفاق، خیانت، تهمت، دزدی، ناشکری، خودخواهی، عصبیّت، بی عفتی، ... ببیند، کم کم توجهش نسبت به عقل کاسته می‌شود. هرقدر میزان کارهایی که بدون توجه به عقل و یا بر خلاف تشخیص آن انجام دهد، بیشتر شود، عقلش نیز بیشتر تضعیف می‌شود.

بنابراین، توجه به عقل و عواملی که روی این توجه تاثیر می‌گذارند، می‌توانند موجب تقویت یا تضعیف عقل خدادادی شوند. هرقدر به عقل بیشتر توجه کنیم و انتخاب‌های بیشتری را بر پایه‌ی تشخیص آن انجام دهیم، نور عقل بیشتر و بیشتر می‌شود.

اما این اتفاق چگونه رخ می‌دهد؟ ساز و کارش چیست؟

ساز و کارِ افزایش و کاهش عقل

شُکر نعمت، نعمتت افزون کند                کفر، نعمت از کفت بیرون کند

سنت خداوند این است که اگر بنده، شکر نعمتی را به جای آوَرَد، آن نعمت را بیشتر می‌کند و اگر کسی کفران نماید، نه تنها نعمت از او سلب‌ می‌شود، بلکه نقمت جای آن را خواهد گرفت. خداوند در قرآن کریم چنین‌ می‌فرماید:

"و پروردگارتان اعلام کرد اگر شکر کنید، بر نعمت شما‌ می‌افزایم و اگر کفران نمایید، بدانید که عذاب من سخت است." [4]

«شُکر» در لغت عرب، به معنای شناخت احسان و سپس اقرار و نشر آن نعمت است. [5] یعنی فرد ابتدا به اینکه آنچه به او عطا شده، نیکی، احسان و نعمت است، توجه داشته باشد؛ و سپس آن را اقرار و اظهار نماید. مقابل «شُکر»، واژه‌ی «کُفر» به معنای پوشاندن قرار دارد. یعنی فرد، نعمت و احسانی که به او عطا شده را بپوشاند و به آن توجه نداشته باشد.

از اولین مصادیق شکر، آن است که نعمتی را که به ما عطا شده، در راه عبودیت خالق - و نه در راه نافرمانیِ او – به کار بندیم. [6] امام صادق – ششمین جانشین و هدایتگر پس از رسول خاتم – درباره‌ی شکر‌ می‌فرمایند:

"شكر این است كه با نعمتش معصیت نكنى و توسط آن نعمت، به مخالفت با  امر و نهى او برنخیزى." [7]

شکر نعمتِ عقل، تصدیق عقل و عمل به تشخیص آن است؛ و کفران نعمت عقل، بی‌توجهی به آن، عدم تصدیق عقل و خلاف تشخیص آن عمل کردن است.

همان طور که در درس دوم اشاره شد، عقل، مانند نورافکنی است که مسیر زندگی را روشن‌ می‌کند تا آدمی بتواند راه را از بیراه تشخیص دهد.

حال، تصور کنید هربار که از تشخیص عقل سرپیچی کنیم، یک پارچه یا ملحفه روی نورافکن عقل بیافتد و نور کمتر و ضعیف تری از عقل به بیرون ساطع شود. هر قدر تعداد سرپیچی‌های ما از عقل بیشتر شود، به همان میزان تعداد ملحفه‌ها (حجاب‌ها)یی که روی عقل را گرفته‌اند نیز بیشتر می‌شود و نور آن ضعیف‌تر به نظر می‌رسد.

در برخی کارها به دلیل حساسیت و اهمیت بیشترشان، اگر سرپیچی از تشخیص عقل صورت بگیرد، مانند این است که به جای ملحفه، یک پتوی ضخیم روی نورافکن انداخته باشیم! وقتی تعداد این ملحفه‌ها و پتوها بیشتر و بیشتر شود، به جایی خواهیم رسید که دیگر نوری از پشت این همه حجاب به چشم نمی‌رسد!

آری! هر بار که به تشخیص عقل اعتنا‌ نمی‌کنیم، آن را محجوب نموده، نورش را کم و کم‌تر می‌بینیم. اما اگر تصمیم بگیریم به تشخیص‌های عقل احترام بگذاریم، به ازای هر رفتار عاقلانه، ملحفه‌ای از روی نورافکن کنار می‌رود و نور آن قوی‌تر دیده می‌شود. در واقع، عمل به تشخیص عقل، علاوه بر آنکه شکر نعمت عقل است و سبب افزایش آن‌ می‌گردد، باعثِ از بین رفتن حجاب‌های روی نورافکن عقل نیز‌ می‌گردد.

بنابراین، گناهان و نافرمانی‌هایی که در مقابل خالق خویش مرتکب می‌شویم، در واقع حجاب‌هایی هستند که توسط ما روی نورافکن عقل انداخته‌ می‌شوند. به همین دلیل است که همه‌ی انسان‌ها، از انجام گناه نهی شده‌اند. یکی از راه‌های زدودن این حجاب‌ها و در نتیجه بیشتر شدن نور عقل، پوزش از خطاها و جبران آنهاست. در حقیقت، پشیمانی و پوزش از گناه با آگاهی از زشتی و ماهیت آن و جبران اثراتش منجر به برداشته شدن حجاب‌ها و زیاد شدن نور عقل می‎شود.

یکی دیگر از عواملی که می‌تواند در رشد عقل موثر باشد، دعا و درخواست از رازق مهربان است. از همین رو امیر مومنان اینچنین در درگاه خالق دعا می‌فرمودند:

"اَللّهُمَّ ارْزُقنى عَقْلاً كامِلاً" [8]   بارخدایا؛ عقلی کامل روزیِ من فرما.

البته ذکر این نکته ضروری است که استجابت دعا، شرایطی دارد. یکی از آن شرایط، پشیمانی و پوزش از خطاهای گذشته و جبران آنهاست. [9]

با توجه به آنچه در این درس گفته شد، از جمله عوامل مهم و اساسی در افزایش عقل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

-     شکر نعمت عقل (یعنی: توجه به عقل، به کارگیری آن در انتخاب‌ها، تصدیق عقل و احترام گذاشتن به تشخیص آن)

-     دعا و درخواست از رازق متعال برای افزایش عقل

-     پشیمانی از خطاهایی که باعث محجوب شدن عقل شده‌اند؛ و پوزش و جبران آن‌ها

در جلسه‌ی آینده، به موضوع «پوزش و جبران» بیشتر‌ می‌پردازیم و چگونگی، جایگاه، آثار و ارکان آن را بررسی خواهیم نمود.

  نکات مهم این جلسه:

-    سنت خداوند بر این است که اگر شکر نعمتی که بر ما ارزانی داشته، به جای آوریم، آن نعمت را بیشتر‌ می‌کند؛ و اگر آن را کفران نماییم، نه تنها آن نعمت را از بندگانش سلب‌ می‌کند، بلکه نقمت، ایشان را فرا‌ می‌گیرد.

-    «شکر»، به معنای شناخت احسان و سپس اقرار و نشر آن نعمت است. «کفر»، مقابل شکر و به معنای پوشاندن و بی توجهی به نعمت است.

-    شکرِ نعمت عقل (یعنی: توجه به عقل، به کارگیری آن در انتخاب‌ها، تصدیق عقل و احترام گذاشتن به تشخیص آن) سبب‌ می‌شود نور عقل بیشتر و بیشتر گردد.

-    کفرانِ نعمت عقل (یعنی: بی اعتنایی به عقل، دخیل نکردن آن در انتخاب‌ها، عدم تصدیق عقل و عمل نمودن بر خلاف تشخیص آن) سبب‌ می‌شود نور عقل کمتر و کمتر گردد.

-     هر بار که بر خلاف تشخیص عقل عمل‌ می‌نماییم، مانند این است که ملحفه و حجابی روی نورافکن عقل انداخته باشیم (مانع نورافشانی نورافکن عقل شده باشیم.)

-     گناهان، عقل را محجوب‌ می‌کنند؛ و پشیمانی از گناه، پوزش از خدا و جبران آثار خطاها حجاب عقل را برطرف‌ می‌سازند.

-     شکر نعمت عقل؛ دعا برای افزایش عقل؛ و پشیمانی، پوزش از خطاها و جبران آنها، عقل را زیاد می کند.

تمرین عملی:

-    حال که طی چند هفته‌ی گذشته با به کارگیریِ عقل مأنوس شده‌ایم، این بار تلاش کنیم با توجه به ساز و کارِ ازدیاد و کاهش نور عقل، به تشخیص عقل عمل کنیم. یعنی هر بار که رفتار یا فعلی را تحت محک عقل قرار دادیم، به خود تذکر دهیم «شکر نعمت، نعمتت افزون کند»؛ پس با عمل به عقل، عقل خود را رشد دهیم. و هر گاه وسوسه شدیم بر خلاف تشخیص عقل عمل کنیم، به خود این تذکر را بدهیم که «کفر، نعمت از کَفَت بیرون کند» و نقمت را به همراه آوَرَد؛ بنابراین، با گوش نکردن به حرف عقل (کفران نعمت عقل) آن را محجوب نسازیم.

-     از خداوند مهربان طلب کنیم تا عقل‌مان را افزایش دهد.

منبع: پایگاه علمی فرهنگی محمد (ص)