بند اول: اسناد حقوق بشری عام
الف) اعلامیه جهانی حقوق بشر[1]
اعلامیه جهانی حقوق بشر اعلامیه ای است که توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد در 1948 میلادی در پاریس طی قطعنامه 217A به تصویب رسید. اعلامیه 30 ماده دارد و مقدمه ای برای سایر معاهدات بین المللی و منطقه ای حقوق بشری است. حقوق بشر مندرج در اعلامیه در مورد هر شخص کاربرد دارد، اعم از اینکه مهاجر و یا غیر مهاجر باشد. در حقیقت چون مهاجر یک انسان است از این حقوق برخوردار می‌باشد.
ب) میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی[2]
این میثاق، یک معاهده‌ی چند جانبه است که توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1966 میلادی تصویب و در سال 1976 لازم الاجرا گردیده است. میثاق، اعضای خود را موظف می‌دارد تا حقوق مدنی و سیاسی افراد را محترم شمارند. شامل یک مقدمه و 53 ماده است و از جمله حقوقی که به آن پرداخته شده می‌توان به این موارد اشاره کرد: آزادی فکر و مذهب،[3] آزادی تشکیل انجمن و خانواده،[4]حق تابعیت و حریم شخصی،[5]حق رأی،[6] حق عضویت در گروه‌های مختلف سیاسی[7].
ج) میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی[8]
این میثاق که گاهی با عنوان سند حقوق نسل دوم نامیده می‌شود، از جمله مهمترین اسناد بین المللی در زمینه حمایت از حقوق بشر محسوب می‌شود و توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1966 تصویب شد. میثاق مذکور، در بردارنده مقررات بین المللی در خصوص ایجاد حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. از جمله حق کار در شرائط عادلانه و منصفانه،[9] حمایت اجتماعی،[10] استانداردهای کافی زندگی،[11] آزادی‌های فرهنگی و پیشرفت علمی،[12] تامین اجتماعی[13]. متن میثاق دارای یک مقدمه و 31 ماده است و حق تعیین سرنوشت، تعهدات کلی دولتها، اصل عدم تبعیض، تساوی حقوق زن و مرد و ... را در بردارد. همچنین توجه خاصی به وضعیت زنان و کودکان داشته است.
* نکته: از آنجا که اعلامیه جهانی حقوق بشر فاقد تدابیر اجرایی و ضمانت اجرا بود، کمیسیون حقوق بشر بلافاصله پس از تنظیم و انتشار آن مصمم شد در این زمینه میثاق هایی که برای دول امضاء کننده از جهت حقوق ملی و بین المللی الزام آور باشد به تصویب رساند. علاوه بر مفاد دو میثاق تمام اصول و ضوابط مقرر در اعلامیه نیز لازم الاجرا دانسته شد. این دو میثاق مفاد اعلامیه را با دقت و وضوح بیشتری مورد تحلیل قرار داده و در برخی موارد نیز تغییرات کلی در آن به عمل آورده اند. رعایت حقوق مندرج در میثاقین برای دولتها یک تکلیف و قاعده حقوقی است، در صورتی که اعلامیه آن را یک تکلیف اخلاقی و معنوی تلقی می‌کند.
د) کنوانسیون بین المللی حذف تمام اشکال تبعیض علیه زنان[14]
این کنوانسیون در سال 1979 میلادی توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصویب گردید که شامل یک مقدمه و 30 ماده است و آنچه را که تبعیض علیه زنان نامیده می‌شود بیان نموده است. این کنوانسیون معاهده حقوق بشری است که به طور عمده بر حقوق زنان تأکید نموده و همچنین بر تحصیل، تغییر تابعیت و یا باقی ماندن در تابعیتی معین و تابعیت فرزندان آنان نیز تأکید می‌کند. دول عضو پذیرفته اند که تمام اقدامات مقتضی شامل قانونگذاری و اقدامات موقتی خاصی را انجام دهند تا زنان بتوانند از تمام حقوق بشر و آزادی‌های اساسی خود برخوردار گردند. همچنین، علیه تمام اشکال قاچاق زنان و یا هر گونه بهره برداری و سوء استفاده از آنها مبارزه نمایند.
بدیهی است زنان مهاجر که نیمی از مهاجران جهان را تشکیل می‌دهند، می‌توانند از حقوق مندرج در این کنوانسیون بهره مند شوند.
ه) کنوانسیون حقوق کودک[15]
یک سند حقوقی بین المللی الزام آور است که تعداد وسیعی از حقوق انسانی از جمله حقوق مدنی، اجتماعی، اقتصادی و سایر حقوق را برای کودک (افراد زیر 18 سال) در نظر گرفته است. این کنوانسیون در سال 1989 در 54 ماده تصویب شد و بر حقوق اساسی کودکان همچون حق شرکت کامل در خانواده، زندگی فرهنگی و اجتماعی[16] تاکید دارد.چهار اصل اساسی در کنوانسیون مورد نظر بوده که عبارتند از: عدم تبعیض، اختصاص بهترین منافع برای کودکان، حق حیات و پیشرفت در زندگی، احترام به عقاید و نظرات کودکان. این کنوانسیون با ارائه استانداردهایی در زمینه مراقبت، سلامتی، تحصیلات و خدمات قانونی، مدنی و اجتماعی از حقوق کودکان حمایت می‌کند. با پذیرش و تصویب این معاهده دول عضو خود را متعهد نموده اند تا حقوق کودکان را تضمین نموده و آنان را در جامعه بین الملل مورد توجه قرار دهند.کنوانسیون به کرات اشاره دارد که تحت هر شرائطی دولتها باید به تکالیف مندرج در کنوانسیون اقدام نمایند. کودکان مهاجر در این گروه بیشترین آسیب را متحمل می‌شوند. از این جهت نیاز به حمایت‌های خاص دارند.[17]
و) کنوانسیون بین المللی حذف تمام اشکال تبعیض نژادی[18]
معاهده مزبور توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد و در 1965 تصویب و در 1969 به اجرا درآمد. کنوانسیون متشکل از یک مقدمه و 25 ماده است و اعضای خود را به حذف تبعیض نژادی و ترویج فهم و درک میان تمام نژادها ملزم نموده است. به علاوه کنوانسیون دول عضو را متعهد نموده عضویت در گروه‌ها و سازمان‌های نژادپرستانه را جرم انگاری و مجازات نمایند. هدف از این کنوانسیون عملی نمودن حذف تمام اشکال تبعیض نژادی با مقرر کردن لیستی از راهکارهای برخورد با افراد، همانند سایر اسناد حقوق بشری است.
بر مبنای این کنوانسیون در خصوص مهاجران نباید بر مبنای تعلق به ملیت و یا قومیت خاص اقدام نمود و قائل به تبعیض بود. تبعیض علیه مهاجران به شیوه‌های مختلف آنان را تحت تأثیر قرار می‌دهد: 1- خشونت نژادی 2- محدودیت دستیابی به شهروندی و یا اجرای عدالت، 3- نابرابری دستیابی به حقوق مختلف که همگی تبعیض محسوب می‌شوند و بر خلاف اصل اساسی عدم تبعیض هستند.
بند دوم: اسناد حقوق بشری خاص
الف) کنوانسیون بین المللی حمایت از تمام کارگران مهاجر و خانواده آنان[19]
حقوق مندرج در این کنوانسیون هم برای مهاجران قانونی و هم مهاجران غیر قانونی کاربرد دارد. این کنوانسیون یک سند همه جانبه بین المللی شامل موازین اخلاقی و حقوقی است که به عنوان راهنما و انگیزه برای حمایت از حقوق مهاجران در کشورها تصویب شده است. کنوانسیون کارگران، 91 ماده دارد و به نظر مهمترین معاهده‌ی حقوق بشری ملل متحد است که آزادی‌های اساسی برای کارگران مهاجر و خانواده‌های آنان را مقرر کرده است. بر اساس این کنوانسیون حقوقی که همه‌ی کارگران مهاجر اعم از قانونی و غیر قاونی از آن برخوردارند، عبارتند از:
- آزادی‌های اساسی از جمله: آزادی از هر گونه برده داری و بهره کشی و کار اجباری[20]
- دادرسی و رسیدگی‌های شکلی مقتضی و عادلانه و حتی زمانی که مجازاتی در نظر گرفته می‌شود، باید ملاحظات حقوق بشری با توجه به وضعیت کارگر مهاجر در نظر گرفته شود،[21]
- حق بر خلوت و حریم شخصی از جمله حریم خانه و خانواده،[22]
- برابری با اتباع بنحوی که در کشور میزبان در خصوص شرائط کاری هیچ تمایزی با اتباع برای آنها وجود نداشته باشد و همچنین برابری با اتباع امنیت و مراقبت‌های اورژانسی و دارویی را شامل می‌شود،
- انتقال درآمد بنحوی که حق پس انداز شخصی و حفظ دارایی‌های خود را داشته باشند،
- حق داشتن اطلاعات که بایستی از حقوق خود به موجب اسناد و مقررات آگاه بوده و از مقررات دولتها و شرائط پذیرش مطلع گردند و این موارد بدون هیچ هزینه و به زبان قابل فهم برای آنان ارائه و مهیا گردد.
برخی حقوق هم تنها به کارگران مهاجر با وضعیت قانونی اختصاص دارد؛ مانند:
- حق عدم حضور موقتی که به دلائل مختلف و بدون تأثیر بر مجوز اقامت و یا کار آنان است،
- آزادی تردد که مهاجران قانونی می‌توانند در سرزمین دولت مربوطه آزادانه رفت و آمد کنند و بر این اساس می‌توانند محل اقامت خود را داوطلبانه تعیین نمایند،
- حق نقض قراردادهای استخدام
ب) کنوانسیون مربوط به وضعیت پناهندگان[23]
مدتی بعد از جنگ جهانی دوم نیاز به یک سند بین المللی بود تا وضعیت حقوقی پناهندگان را تعریف کند. لذا کنوانسیون مربوط به وضعیت پناهندگان در 1951 میلادی به تصویب سازمان ملل متحد رسید و در 1954 میلادی لازم الاجرا گردید. این کنوانسیون، پناهندگان را مستحق حقوقی برابر با سایر شهروندان مقیم در قلمرو یک کشور می‌داند.
ج) اعلامیه پناهندگی سرزمینی[24]
در 1967 میلادی بعد از ده سال بحث در کمیته‌های مجمع عمومی قطعنامه 2312 تحت عنوان "اعلامیه پناهندگی سرزمینی" به اتفاق آراء توسط مجمع عمومی تصویب گردید. هدف، تصویب کنوانسیونی مستقل برای حق پناهندگی بود که بعد از تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر توسط کمیسیون حقوق بشر مورد تأکید قرار گرفت. در این اعلامیه به مسئولیت اعطای پناهندگی و سایر اقدامات در این زمینه اشاره شده است.
د) پروتکل علیه قاچاق مهاجران از طریق خشکی، دریا و هوا[25]
این پروتکل مکمل کنوانسیون علیه جرائم سازمان یافته فراملی است که توسط سازمان ملل متحد در سال 2000 میلادی تصویب شد. هدف این سند حمایت از حقوق مهاجران و کاهش قدرت و نفوذ گروه‌های کیفری سازمان یافته که از مهاجران سوء استفاده می‌کنند، است. همچنین بر نیاز به برخورد انسانی با مهاجران و ارائه راهکارهای جامع بین المللی برای مبارزه با قاچاق انسان‌ها تأکید دارد که شامل اقدامات اجتماعی و اقتصادی می‌شود که دلائل اصلی مهاجرت را مورد توجه قرار می‌دهند.
بند سوم: سایر اسناد بین المللی
الف) اعلامیه حقوق بشر افرادی که اتباع دولتی که در آن زندگی می‌کنند نیستند[26]
این اعلامیه، قطعنامه‌ی مجمع عمومی سازمان ملل متحد است که بعد از تعریف بیگانه، به یکسری حقوقِ بیگانگان در کشور محل اقامت خود اشاره می‌کند و حقوق اساسی مهاجران، پناهندگان، و کسانی که اتباع کشور محل سکونت خود نیستند را مقرر نموده است. این سند بیان می‌کند که هیچ محدودیتی نمی‌تواند برای آزادی رفت و آمد غیر اتباع وجود داشته باشد. همچنین نمی‌توان آنان را مجبور به ترک کشور محل اقامتشان نمود.
ب) کنوانسیون بین المللی علیه جرائم سازمان یافته فراملیتی[27]
این کنوانسیون، توسط قطعنامه‌ی مجمع عمومی شماره 25/55 در 2000 میلادی به تصویب و در 2003 میلادی لازم الاجرا گردید و سند اصلی بین المللی در برخورد با جرائم سازمان یافته‌ی فراملی است. سه پروتکل نیز دارد که در زمینه‌های مربوط به ارتکاب جرائم در خصوص مهاجران اعمال می‌شود. (پروتکل منع، جلوگیری و مجازات قاچاق مهاجران بویژه قاچاق زنان و کودکان، پروتکل علیه قاچاق مهاجران از طریق خشکی، دریا و هوا و پروتکل علیه تسلیحات گرم غیر قانونی)[28]
ج) کنوانسیون بین المللی هواپیمایی کشوری[29]
این کنوانسیون که به کنوانسیون شیکاگو معروف است، قواعد قلمرو هوایی، ثبت هواپیماها و جزئیات حقوق امضاء کنندگان معاهده در رابطه با سفر هوایی را مقرر نموده است. این سند در 1944 میلادی در شیکاگو امضاء شد و در 1947 به تصویب رسید.
د) اعلامیه جهانی حقوق مردمان بومی[30]
این اعلامیه بر اساس قطعنامه‌ی مجمع عمومی در جلسه‌ی رؤسای سازمان ملل متحد در نیویورک و در تاریخ 2007 میلادی به تصویب رسید. اعلامیه‌ی فوق، خواهان شناسایی حق مردم بومی نسبت به تعیین سرنوشت و کنترل زمین است و استاندارد مهمی برای رفتار با مردمان بومی تدوین نموده تا از نقض حقوق بشر علیه آنان و تبعیض نسبت به ایشان جلوگیری به عمل آید. برخوردهای غیر انسانی با مردمان بومی، برخوردها و رفتارهایی مشابه را با غیر بومیان و مهاجران نیز در پی خواهد داشت. آنچه ملاک عمل این اعلامیه است، ابتدا رعایت حقوق بومیان و سپس تضمین رعایت حقوق مهاجران می‌باشد.
[1]Universal Declaration of Human Rights:UDHR, Available at:
https://www.un.org/en/udhrbook/pdf/udhr_booklet_en_web.pdf
[2]International Covenant on Civil and Political Rights: ICCPR, Available at:
https://www.crip.org/library/ethics/UN-covenant/
[3] Freedom of Religion and Thought
[4] Freedom of Association and the Right to Form Family
[5] The Right of Nationality and to be Free from Violation of Personal Integrity
[6]The Right to Vote
[7] The Right to Be Member of Various Political Groups
[8]International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights: ICESCR, Available at:
https://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CESCR.aspx
[9]The Right of Workers to Favourable Conditions of Work
[10]The Right to Social Protection
[11]The Right to Adequate Standards of Life
[12]The Right to Cultural Freedoms and Scientific Progress
[13]The Right to Social Security
[14]The Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women: CEDAW, Available at:
https://www.ohchr.org/Documents/ProfessionalInterest/cedaw.pdf
[15] Convention on the Rights of the Child: CRC, Available at:
https://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CRC.aspx
[16] The Right of Full Participation in Family, Cultural and Social Life
[17] Children and Migration, Available at:
www.legislationonline.org/topics/subtopic/38/topic/10, pp.1-2
[18] The International Convention on the Elimination of all Forms of Racial Discrimination: ICERD, Available at:
https://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CERD.aspx
[19]International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and Members of Their Families, Available at:
https://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CMW.aspx
[20] ماده 11 کنوانسیون بین المللی حمایت از کارگران مهاجر و اعضای خانواده آنها مقرر می‌دارد: "هیچ کارگر مهاجر و عضوی از اعضای خانواده وی نباید مورد بردگی و بندگی قرار گیرد. هیچ کارگر مهاجر و عضوی از اعضای خانواده وی نیز نبایستی به کار اجباری واداشته شود ..."
[21] ماده 22 کنوانسیون بین المللی حمایت از کارگران مهاجر و اعضای خانواده آنها مقرر می‌دارد:" نسبت به حریم خصوصی، خانواده، تجمعات و حیثیت کارگران مهاجر و اعضای خانواده آنها نباید مداخله خودسرانه یا غیر قانونی صورت گیرد و هر کارگر مهاجر و اعضای خانواده آنها حق حمایت قانونی در برابر چنین مداخلاتی را دارند."
[22] ماده 14 کنوانسیون بین المللی حمایت از کارگران مهاجر و اعضای خانواده آنها مقرر می‌دارد:" کارگران مهاجر و اعضای خانواده آنها نباید موضوع اخراج جمعی واقع شوند و تصمیم گیری در این خصوص باید به طور فردی و توسط مقامی صالح منطبق با قانون صورت گیرد..."
[23]The Convention Relating to Status Of Refugees, Available at:
https://www.unhcr.org/3b66c2aa10
[24]Declaration of Territorial Asylum
[25]Protocol against the Smuggling of Migrants by Land, Sea and Air, Available at:
[26]Declaration on the Human Rights of Individuals Who Are Not Nationals of the Country in Which They Live
[27]United Nations Convention against Transnational Organized Crime
[28]Convention Against Transnational Organized Crime And Its Protocols, Available at:
www.UNODC.org/UNODC/en/treaties/CTOC/index.html, pp.1-3,
[29]Convention on International Civil Aviation
[30]Declaration on the Rights of Indigenous People
