مقدمه
افغانستان کشوری است در همسایگی ما که گفته می شود بیش از ۹۹ درصد مردم آن مسلمان اند که از این تعداد ۲۵ الی ۳۰ درصد شیعه دوازده امامی، حدود سه درصد اسماعیلی و باقی اهل تسنن اند. آمار جمعیت حال حاضر افغانستان دانسته نیست اما در حدود ۲۵ الی ۳۰ میلیون نفر است که با این حساب این کشور باید بین ۶ الی ۵/۷ میلیون شیعه را در خود جای داده باشد (نک. بختیاری، ص ۲۰؛ برهانی، ص ۲۹۶ – ۲۹۷).
هر چند زیارت در بین مسلمانان امری رایج است و اختصاص به شیعه ندارد اما شیعیان به پیروی از ائمه اطهار (ع) به زیارت بسیار اهمیت میدهند. در میراث شیعی شماری زیارتنامه ماثور در دست است که از امامان (ع) به ما رسیده است؛ مثلا زیارت امین الله که شیخ طوسی (مصباح المتهجد، ص ۷۳۸ – ۷۳۹) و سید بن طاووس (ج ۲، ص ۲۷۲ – ۲۷۵) آن را از جابر جعفی از امام باقر (ع) از امام سجاد (ع) نقل کرده اند و یا زیارت جامعه کبیره که امام هادی (ع) آن را به موسی بن عبدالله نخعی آموزش داد (صدوق، ج ۲، ص ۶۰۹ – ۶۱۸؛ طوسی، تهذیب الاحکام، چ ۶، ص ۹۵ - ۱۰۲). امام هادی (ع) به پیروی از دیگر ائمه اطهار (ع) بهویژه امام زین العابدین (ع) که از طریق دعا به آموزش شیعیان و دیگر مسلمانان پرداخت، علاوه بر دعا، فرهنگ زیارت و زیارت نامه را وسیله تعلیم معارف والای مکتب اهل بیت (ع) قرار داد (نک. جعفریان، ص ۶۴۰ – ۶۴۴). علمای بزرگوار شیعه که مروجان مکتب اهل بیت (ع) هستند، علاوه بر آن که خود عامل به زیارت رفتن بوده اند[۱]، همواره شیعیان را به زیارت رفتن تشویق می کنند. برای نمونه شیخ عبدالله مامقانی (ره) (متوفی ۱۳۵۱ق) مینویسد: «زیارت از عبادات مطلوبه در شریعت مطهره و سنن مؤکده است، بلکه در زیارت حضرت ختمی مرتبت (ص) وارد شده که اگر همه ترک کنند والی جمعی را بر آن اجبار نماید (ص ۷۴۷). کدام شیعه ای است که آرزوی زیارت مدینه منوره را نداشته باشد؟ زیارت رسول خدا (ص) و ائمه بقیع (ع) و عتبات عالیات عراق و مشهد الرضا (ع) از جمله آرزوهای شیعیان افغانستان است که می کوشند در مدت عمر خود یک یا چند بار به این اماکن متبرکه مشرف شوند. در افغانستان به زائران امام رضا (ع) «زوار» گفته میشود که سابق براین یک عنوان با امتیاز اجتماعی بود اما امروزه که شمار زائران امام هشتم (ع) بسیار فراوان شده، زوار بودن امتیاز خاصی محسوب نمی شود اما اعتبار عناوین «حاجی» و «کربلایی» به جای خود باقی است (بختیاری، ص ۳۷۸ – ۳۷۹).
زیارت منحصر به زیارت پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) نیست و نه تنها زیارت فرزندان و اصحاب ائمه (ع) در بین شیعیان رواج دارد بلکه زیارت هر مؤمن صالح مستحب است (مامقانی، ص ۸۰۴). آیت الله سید علی قاضی (ره) که خود به زیارت اماکن متبرکه بسیار توجه و مداومت داشت (طاوسی مسرور، ص ۳۹ – ۴۰)، به افرادی که از نجف اشرف و دیگر عتبات عالیات دور میشدند سفارش میکرد که از اماکن متبرکه نزدیک محل سکونتشان، تجلیل کنند و در آن اماکن حضور یابند (قاضی طباطبایی، ج ۲، ص ۶۷ – ۶۸). شیعیان افغانستان نیز اگر توفیق مشرف شدن به حج و عمره و یا زیارت اماکن متبرکه عراق و ایران را نداشته باشند، فرصت زیارت مزارات افغانستان را از دست نمیدهند. در ادامه به معرفی برخی از مهمترین زیارتگاههای شیعه در افغانستان خواهیم پرداخت.
۱.مزار شریف:
زیارتگاهی است مجلل و با شکوه با دو گنبد فیروزهای در شهری به همین نام (مرکز ولایت بلخ) که افغانها به آن زیارتگاه سخی یا سخی جان و یا سخی شاه مردان میگویند. عوام به ویژه از اهل تسنن، مدفون در این مقبره را امیرالمؤمنین علی (ع) میدانند[۲] و شیعه و سنی از راه دور و نزدیک به زیارت آن میروند (نک. رضا علی شاه، ص ۷۷؛
امیرخانی، ص ۱۸۷ – ۱۹۱، ۲۰۶؛ بختیاری، ص ۳۸۰).
برروی سردر جنوبی این مزار شعری از عبدالرحمن جامی حک شده، که چنین است:
گویند که مرتضی علی در نجف است à در بلخ بیا ببین چه بیت الشرف است
جامی نه عدن گوی و نه بین الجبلین à خورشید یکی و نور او هر طرف است
سه روایت درباره این زیارتگاه وجود دارد؛ روایت اول که داستانی و عامیانه است میگوید جسد مطهر امام علی (ع) را بر شتری نهادند و شتر آمد تا محل امروزی مزار شریف و در آن جا زانو زد و امام حسن و امام حسین (ع) پیکر پاک آن حضرت را در این محل دفن کردند. روایت دوم که بین اهل علم و حتی اهل تاریخ افغانستان مشهور است، میگوید در زمان منصور دوانیقی، محبان امیر المؤمنین (ع) از ترس خوارج پیکر متبرک ایشان را از قبر خارج کرده و از نجف دور میکنند تا این که به ابومسلم خراسانی میرسد و او به بلخ آورده و دفن کرده و سپس محل قبر را پنهان میکند. تا قرن نهم این قبر مخفی میماند تا این که درویشی یا دراویشی به طور همزمان) خواب میبینند که امام علی (ع) در آن محل مدفون است. عبد الرحمن جامی و دیگر بزرگان نیز حرف درویشان را میپسندند و مقبره آن حضرت را بنا میکنند. قدمگاههای متعددی نیز ر مسیر حرکت تابوت مطهر از نجف به بلخ در خراسان بزرگ موجود است، مانند قدمگاه شاه ولایت مآب و زیارت سخی جان و شاه مردان جان و ... در مرو، بخارا و کابل. سومین روایت که روایت صحیح است قبر را که روی آن به خط کوفی حکاکی شده است: «هذا قبر علیبن ابی طالب»، محل دفن شریفی از علویان میداند به نام ابو الحسن علی بن ابیطالب بن عبیدالله که نسبش به عبیدالله اعرج فرزند حسین اصغر از پسران امام زین العابدین (ع) می رسد که هم نام و هم کنیه و هم نام پدرش مشابه جدش امیرالمؤمنین علی (ع) بوده است. نسابه مشهور قرن نهم جمال الدین ابن عنبه از وی به «سید فاضل ابوالحسن بلخی» و «علی بن ابی طالب ابو الحسن نقیب بلخ» تعبیر کرده است. آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) نسابه معاصر نیز این نظر را تایید کرده و این نظر مورد قبول برخی از علمای مزار شریف است و غالب شیعیان افغانستان مدفون در این حرم را امام علی (ع) نمیدانند. در هر صورت، مزار شریف جایی است که شیعه و سنی را به هم پیوند میدهد و اهل سنت بسیار از صاحب این روضه متبرکه که آن را امیر المؤمنین علی (ع) میدانند، حاجت میگیرند و برای بیمارانشان شفا طلب میکنند. (نک. ابن عنبه، ص ۱۶۹، ۱۷۲، ۱۸۰ – ۱۸۱؛ رضا علی شاه، ص ۷۹ - ۸۲؛ امیرخانی، ص ۱۹۱ – ۱۹۳؛ برای تفصیل بیشتر درباره اثبات صحت روایت سوم یعنی مدفون بودن شریف ابو الحسن علی بن ابی طالب بلخی در این مزار، نک. فاطمی، ص ۹۹ - ۱۱۰).
هر سال در عید نوروز، در زیارتگاه مزار شریف مراسمی به نام توق افشانی برگزار میشود که باشکوه ترین مراسم نوروزی در کل افغانستان است و ده ها هزار نفر که بیشتر اهل تسنن هستند در آن شرکت می کنند. علمی برافراشته میشود که آن را توق حضرت علی (ع) مینامند و همه در زیر آن جمع می شوند و در این پاتوق توسل میجویند به امیرالمؤمنین (ع) و این توق تا چهل روز برپا می ماند. صوفیان اهل تسنن نیز بسیار به مزار شریف توجه دارند و در حجره های این مرقد، مجلس ذکر برپا می کنند (نک. احمدی، ص ۵۰؛ امیرخانی، ص ۱۹۳، ۱۹۴ – ۱۹۵، ۲۰۵ – ۲۱۰). در خارج صحن نیز مقبرهای است که مدفون در آن را سید عبدالله زربخشی خوارزمی از احفاد امام کاظم (ع) میدانند و در قدیم که مزار شریف قریهای به نام خواجه خیران بوده، مراد از خواجه خیران همین سید عبدالله بوده است (رضا علی شاه، ص ۷۹، ۸۴).
۲. زیارتگاه سخی در کابل:
در دامنه کوه علی آباد (کارته سخی) در غرب کابل زیارتگاه مجللی وجود دارد که به نام سخی (امام علی علیه السلام) ساخته شده و مردم همه روزه به زیارت آن میروند. بر روی دیوار این زیارتگاه کتیبهای به چشم میخورد که خلاصه مضمون آن چنین است: «احمد شاه درانی در سال ۱۱۸۰ق خرقه مبارک پیامبر اعظم (ص) را از فیض آباد مرکز ولایت بدخشان به طرف قندهار انتقال داد، زمانی که به کابل رسید، خرقه مبارک را جهت زیارت اهالی کابل به مدت هشت ماه در همین محل گذاشت. حاملان خرقه مبارک سه شب متوالی خواب دیدند که حضرت امیر المؤمنین علی (ع) آمد و شمشیر خود را بالای سنگی که عقب زیارتگاه قرار دارد، گذاشت و سپس با جمعی از مؤمنان نماز خواند و به آنان توصیه کرد که در اینجا به نام من بقعه ای بسازید. روز بعد حاملان خرقه مبارک دیدند که همان سنگ از عظمت و هیبت ذو الفقار امیر المؤمنین (ع) شکافته است. این سنگ اکنون به نام سنگ ذو الفقار خوانده میشود. نخستین عمارت آن به دست احمد شاه درانی ساخته شد که اکنون به نام زیارت سخی شاه اولیا معروف است» (بختیاری، ص ۳۸۰ – ۳۸۱). آن خرقه امروزه در قندهار در زیارتگاهی به نام خرقه مبارک نگهداری میشود اما نظر به نفوذ طالبان در قندهار، شیعیان کمتر به زیارت آن میروند (نک. بختیاری، ص ۳۸۱). مزار آیت الله میرعلی احمد حجت از رهبران شیعیان کابل در اوایل قرن بیستم نیز در محوطه زیارتگاه سخی قرار دارد.
در عید نوروز در زیارتگاه سخی مراسمی مشابه مراسم مزار شریف برگزار میشود و بیرقی به نام آن حضرت برپا میشود و شیعه و سنی به طور گسترده و با ذکر «یا علی مدد» در این مراسم شرکت میکنند. زائران سخی شب نوروز را با مناقبخوانی و مدح امیر المؤمنین حیدر (ع) به صبح میرسانند (نک. احمدی، ص ۴۹ – ۵۰) [۳].
در تپه سلام در نزدیکی زیارتگاه سخی، مسجد و مدرسه محمدیه یکی از مهمترین مدارس علمیه شیعیان افغانستان قرار دارد که آن را شهید آیت الله سید سرور واعظ بهسودی[۴] برای سه طایفه شیعه سادات، قزلباشها و هزارهها تاسیس کرده است (بختیاری، ص ۲۴۶؛ شیوانی، ص ۱۵۴).
۳.مقبره یحیی بن زید در سرپل:
یحیی بن زیدبن علیبن الحسین (ع) به جهت مخالفت با دستگاه ظالم بنی امیه به خراسان هجرت کرد و سرانجام در سال ۱۲۵ق در جوزجان واقع در شمال افغانستان امروزی به دست عمال اموی کشته شد[۵]. امروزه بنای تاریخی مقبره وی که افغانها به آن زیارت امام خُرد میگویند، در شهر سرپل (مرکز ولایت سرپل) از مهمترین زیارتگاههای شیعیان افغانستان است و مردم از دور و نزدیک به زیارت این مزار میروند و آمد و شد زائران موجب رونق شهر شده است (نک. خلیل، ص ۱۵ – ۱۷؛ بختیاری، ص ۳۸۰).[۶]
منابع:
سید رضی الدین علی ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۴ – ۱۴۱۵ق.
جمال الدین احمد ابن عنبه، الفصول الفخریة، چاپ سید جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۶۳ش.
عبد البصیر احمدی، «نوروز در افغانستان»، چشم انداز ارتباطات فرهنگی، ش ۲۲، فروردین ۱۳۸۵ش.
رضا امیرخانی، جانستان کابلستان، تهران، ۱۳۹۰ش.
محمد عزیز بختیاری، شیعیان افغانستان، با راهنمایی محمود تقیزاده داوری، قم، ۱۳۸۵ش.
محمد جواد برهانی، نقش اسلام در دگرگونی اجتماعی با تاکید بر افغانستان معاصر، قم، ۱۳۸۸ش.
رسول جعفریان، حیات فکری – سیاسی امامان شیعه (ع)، تهران، ۱۳۹۰ش.
محمد ابراهیم خلیل، «بعضی از مزارات متبرکه آقچه و شبرغان و سرپل»، آریانا، ش ۲۳۵، اسد (مرداد) ۱۳۴۱ش.
سلطان حسین تابنده گنابادی مشهور به رضا علی شاه، گردش افغانستان و پاکستان، [بیجا]، چاپخانه حیدری، ۱۳۵۵ش.
محمد وحید شیوانی، «تشیع در کابل ۱۷۷۸ – ۱۹۷۸م»، سفیر، ویژه نامه و پیش شماره ۳، زمستان ۱۳۸۵ش.
ابوجعفر محمدبن علیبن بابویه قمی مشهور به صدوق، من لا یحضره الفقیه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۴ق.
سعید طاوسی مسرور، آیت عشق؛ گزارشی از زندگی و احوال آیت الله سید علی قاضی (ره)، تبریز، ۱۳۹۲ش.
ابوجعفر محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ سید حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۶۵ش.
همو، مصباح المتهجد، بیروت، ۱۴۱۱ق.
محمد حسین غروی اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، قم، ۱۳۷۴ش.
سید حسن فاطمی، «امام علی یا امامزاده علی؛ پژوهشی درباره مزار معروف در مزار شریف افغانستان»، میراث جاویدان، شماره ۵۲، زمستان ۱۳۸۴ش.
سید محمدحسن قاضی طباطبایی، آیت الحق، ترجمه سید محمدعلی قاضینیا، تهران، ۱۳۸۹ش.
عبدالله مامقانی، سراج الشیعة فی آداب الشریعة، چاپ علی فضلی، قم، ۱۳۸۹ش.
ـ این مقاله با تصرف و تلخیص در شماره ۳۱ و ۳۲ مجله زمانه (شهریور و مهر ۱۳۹۲) در صفحات ۷۸ و ۷۹ چاپ شده است.
منبع: کتابخانه علامه مجلسی
--------------------------------------------------------------------------------
[۱] مثلا آیت الله شیخ محمد حسین غروی اصفهانی مشهور به کمپانی (متوفی ۱۳۲۰ش) به زیارت حرم امیرالمؤمنین (ع) التزام داشت و در زیارت آن حضرت، زیارت جامعه کبیره را از حفظ میخواند (غروی اصفهانی، ج ۲، ص ۱۶).
[۲] این اعتقاد عوامانه را در این ترانه مشهور نیز می توان دید:
بیا که بریم به مزار... ملا ممد جان à سیرِ گلِ لالهزار ... واوا دل بر جان à علی شیر خدا یا شاه مردان à دل ناشاد ما را شاد گردان ... .
[۳] برای آشنایی بیشتر با زیارتگاه سخی و مراسم نوروز در آن، نک. مصاحبه خبرگزاری فارس با سید یاسین علوی تولیت روضه سخی:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=۱۳۹۰۱۲۱۸۰۰۰۲۸۶
[۴] وی از مشاهیر روحانیت شیعه در افغانستان و از شاگردان آیات عظام حکیم و خویی (ره) بود که به امر آیت الله العظمی حکیم به زادگاه خود افغانستان برگشت و در کابل مستقر شد. کتاب مشهور مصباح الاصول که تقریرات درس اصول آیت الله العظمی خویی است، از تالیفات اوست (نک. شیوانی، ص ۱۵۳ – ۱۵۴).
[۵] دعبل خزاعی در تائیه معروف خود از یحییبن زید و کشته شدن وی در جوزجان یاد کرده است.
[۶] مقبره شاهزاده قاسم و شاهزاده عبدالله در هرات از دیگر زیارتگاههای مورد توجه شیعیان افغانستان است (بختیاری، ص ۳۸۰).
