دعا

بسم الله الرحمن الرحیم

دعا

درس‌گفتارهایی از: مسعود بسیطی

با اهتمام: حسین آخوندعلی؛ زهرا مرادی

در دوره‌ی «دعا»، به بررسی معنا، مفهوم و کاربرد «دعا» در زندگی روزمره‌ی آدمی از دیدگاه مربّیان الهی می‌پردازیم؛ و «آداب دعا» و «شرایط استجابت» آن را بیان خواهیم کرد. این مبحث، در دوازده گفتار ارائه می‌گردد.

درس چهارم: «خداشناسی» لازمه‌ی ارتباط با خالق (قسمت اول)

در جلسات پیش به این موضوع پرداختیم که:

خداوند مهربان، به بندگانش اذن داده تا با او صحبت کنند، حاجات خویش را بخواهند و در درگاهش «دعا» نمایند. از طرفی، «دعا» نزد خداوند متعال، عملی ارزشمند - بلکه گرامی ترین فعل و برترین نوع بندگی - محسوب می‌شود. اما برای آنکه مناسب‌ترین خواسته‌‌ها را به بهترین شیوه از وی طلب کنیم، ابتدا باید خود و خالق خود را بشناسیم. یکی از ابزارهای ارزشمند در این مسیر (یعنی: خودشناسی و خداشناسی) استفاده از معارفی است که در قالب «دعا» از مربیان الهی به یادگار مانده است. این دعاها نه تنها به عنوان الگویی صحیح و با ارزش برای ارتباط با خدا هستند، بلکه تدبّر در آنها باعث ایجاد معارفی ناب در شناخت خود و خالق می‌گردد.

با استعانت از معارف موجود در دعاهای اهل بیت ^{علیهم السلام}، در درس پیش به مبحث «خودشناسی» پرداختیم و در این جلسه به «خداشناسی» اشاره خواهیم کرد.

****

خالقم کیست؟

همان‌طور که در جلسه‌ی گذشته اشاره شد، تا وقتی انسان، شناخت صحیحی از خود نداشته باشد، نمی‌تواند آفریننده‌ی خود را به درستی بشناسد.[1]

برترین راه برای کسب معرفت (شناخت) صحیح درباره‌ی خود و خدا مراجعه به مربیان الهی است. در سایه‌سار تربیت و تذکرات ایشان، حجاب از فطرت‌مان[2] برطرف می‌شود و آن معرفتی که خدا در فطرت ما قرار داده آشکار می‌گردد. لازم به ذکر است خداوند مهربان، از روی لطف و رحمت بی‌حدّش، معرفت خود را به بندگان مرحمت کرده (فطرت آدمیان را با معرفت خود سرشته) و خود را به روشن‌ترین صورت به بندگان شناسانده است.[3] از این رو، خدایی که این هدایتگران آسمانی معرفی می‌کنند، خدایی نیست که وجودش محتاج اثبات باشد. بلکه خدای معرفی شده در مکتب اهل بیت ^{علیهم السلام}  روشن‌ترین شیء در عالم است. حسین بن علی – سومین هدایتگر پس از رسول خاتم – در «دعای عرفه» بر این مطلب اینچنین تاکید می‌کند:

«[الهی] کِی و کجا غایب بودی؟! تا محتاج دلیلی باشی که بر تو دلالت کند؟! ... کور است چشم [دلی] که تو را [همراه] و مراقب خود نمی‌بیند.»[4]

توجه به این عباراتِ امام حسین ^{علیه السلام} معرفت فطری «الله» را در آدمی بیدار می‌سازد. فرزند ایشان امام سجّاد ^{علیه السلام} نیز در مناجات با خالق در «دعای ابوحمزه ثمالی» اینچنین، حجاب از فطرت بندگان بر می‌دارد:

«بِکَ عَرفتُک!

[الهی] تو را به خودت شناختم.

و اَنت دَلَلتَنی عَلیک و دَعوتَنی اِلیک

و تو بودی که مرا به خودت راهنمایی کردی و به خودت دعوتم کردی.

فَلو لا اَنت لَم اَدرِ ما اَنت

پس اگر تو نبودی [و شناختی که از خودت به من دادی نبود] هیچ‌گاه نمی‌فهمیدم که تو کیستی»[5]

بنابراین، اگر آدمی به واسطه‌ی یادآوری مربیان الهی به خویشتنِ خود مراجعه و توجه کند، می‌یابد که آفریننده و نگاه‌دارنده‌ای یگانه دارد. این، همان معرفت فطری است که تمامی انسان‌ها واجدش هستند و با چنین شناختی به دنیا می‌آیند.[6] اما برای عمق بخشیدن به این معرفت و آشنایی با صفات این خالق یگانه، باز هم باید سراغ هدایتگران آسمانی رفت و از آنها مدد جست. چراکه خداوند می‌فرماید:

«سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یصِفُونَ إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ»[7]

پاک و منزّه است خدا از آنچه وصف می‌کنند؛ مگر بندگان خالص شده‌ی خدا [که او را به درستی توصیف می‌کنند]

و مصداق والای بندگان خالص خداوند، اهل بیت ^{علیهم السلام} هستند.[8] با این تذکر، از دریای معارف اهل بیت ^{علیهم السلام}، قطره‌ای بر می‌گزینیم و با فقراتی از «دعای جوشن کبیر» - که یادگار رسول خاتم است - روح تشنه‌مان را سیراب می‌کنیم. عبد مخلَص و برگزیده‌ی خدا – محمد مصطفی ^{صلی الله علیه و آله و سلم}– اینچنین خدا را در قالب دعا معرفی می‌کند:

«اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ بِاسْمِكَ یا اَللّهُ یا رَحْمنُ یا رَحیمُ یا كَریمُ یا مُقیمُ یا عَظیمُ یا قَدیمُ یا عَلیمُ یا حَلیمُ یا حَكیمُ ...

خدایا از تو خواستارم به نامت، اى خدا، اى بخشنده، اى مهربان، اى بزرگوار، اى پایدار، اى بزرگ، اى قدیم،‏ اى دانا، اى شكیبا، اى حکیم، ...[9]

   
یا سَیدَ السّاداتِ، یا مُجیبَ الدَّعَواتِ یا رافِعَ الدَّرَجاتِ یا وَلِىَّ الْحَسَناتِ یا غافِرَ الْخَطیئاَّتِ یا مُعْطِىَ الْمَسْئَلاتِ یا قابِلَ التَّوْباتِ یا سامِعَ الاْصْواتِ یا عالِمَ الْخَفِیاتِ یا دافِعَ الْبَلِیاتِ

اى سرور سروران، اى پاسخ دهنده‌ی دعاها، اى بلندى‏بخش جایگاه‌ها، اى‏ سرچشمه‌ی نیكی‌ها، اى درگذرنده‌ی از خطاها، اى عطابخش خواسته‏ها، اى پذیرنده‌ی توبه‏ها، اى شنونده‏‌ی نداها، اى داناى رازها، اى دور كننده‌ی بلاها

   
 یا خَیرَالْغافِرینَ یا خَیرَ الْفاتِحینَ یا خَیرَ النّاصِرینَ یا خَیرَ الْحاكِمینَ یا خَیرَ الرّازِقینَ یا خَیرَ الْوارِثینَ یا خَیرَ الْحامِدینَ یا خَیرَ الذّاكِرینَ یا خَیرَ الْمُنْزِلینَ یا خَیرَ الْمُحْسِنینَ

اى بهترین آمرزندگان، اى بهترین گشایشگران‏، اى بهترین یاوران، اى بهترین داوران، اى بهترین روزى‌دهندگان، اى بهترین وارثان، اى بهترین ستایشگران،‏ اى بهترین یادکنندگان، اى بهترین فرو فرستندگان، اى بهترین نیكوكاران،

   
یَا مَنْ لَهُ الْعِزَّةُ وَ الْجَمَالُ یَا مَنْ لَهُ الْقُدْرَةُ وَ الْکَمَالُ یَا مَنْ لَهُ الْمُلْکُ وَ الْجَلالُ یَا مَنْ هُوَ الْکَبِیرُ الْمُتَعَالِ ...

اى آن ‏كه شُكوه و زیبایى، از آنِ اوست؛‏ اى آن ‏كه توانایى و کمال از آنِ اوست؛ اى آن‏ كه فرمانروایى و شوكت از آنِ اوست؛ ...

   
یَا مَنْ تَوَاضَعَ کُلُّ شَیْ‏ءٍ لِعَظَمَتِهِ یَا مَنِ اسْتَسْلَمَ کُلُّ شَیْ‏ءٍ لِقُدْرَتِهِ یَا مَنْ ذَلَّ کُلُّ شَیْ‏ءٍ لِعِزَّتِهِ یَا مَنْ خَضَعَ کُلُّ شَیْ‏ءٍ لِهَیْبَتِهِ یَا مَنِ انْقَادَ کُلُّ شَیْ‏ءٍ مِنْ خَشْیَتِهِ یَا مَنْ تَشَقَّقَتِ الْجِبَالُ مِنْ مَخَافَتِهِ یَا مَنْ قَامَتِ السَّمَاوَاتُ بِأَمْرِهِ یَا مَنِ اسْتَقَرَّتِ الْأَرَضُونَ بِإِذْنِهِ یَا مَنْ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ یَا مَنْ لا یَعْتَدِی عَلَى أَهْلِ مَمْلَکَتِهِ

ای که هر چیزی در برابر عظمتش فروتن گشته؛ ای که هر چیز در برابر قدرتش تسلیم گردیده؛ ای که هر چیزی در برابر عزتش خوار گشته؛ ای که هر چیز در برابر هیبتش خاضع گردیده؛ ای که هر چیزی از ترس او فرمانبردار گردیده؛ ای که کوهها از هراسش از هم شکافته؛ اى آن‏كه به امر او آسمانها برپا گشته؛ اى آن‏ كه زمین‌ها به اجازه‏اش‏ در جای خود مستقر گشته؛ اى آن ‏كه رعد به ستایشش تسبیح‏گو است؛ اى آن‏ كه بر اهل مملكتش ستم نمى‏كند؛

یَا غَافِرَ الْخَطَایَا یَا کَاشِفَ الْبَلایَا یَا مُنْتَهَى الرَّجَایَا یَا مُجْزِلَ الْعَطَایَا یَا وَاهِبَ الْهَدَایَا یَا رَازِقَ الْبَرَایَا یَا قَاضِیَ الْمَنَایَا یَا سَامِعَ الشَّکَایَا یَا بَاعِثَ الْبَرَایَا یَا مُطْلِقَ الْأُسَارَى

اى درگذرنده‏ از خطاها، اى برطرف كننده‌ی بلاها، اى اوج امیدواری‌ها، اى بسیاردهنده‌ی عطاها، اى بخشنده‌ی هدایا، اى روزى‏رسان آفریده‏ها، اى برآورنده‌ی آرزوها، اى شنواى گلایه‏ها، اى برانگیزنده‌ی بندگان، اى بندگشاى دربندان ...»[10]

اگر این دعا با توجّه و تدبّر خوانده شود، حجابِ غفلت از فطرت آدمی کنار می‌رود و می‌تواند وجود صفات فوق را در آفریننده‌ی خویش وجدان نماید.

به راستی، جز رسول برگزیده‌ی خدا – محمد مصطفی – و وارثان علم و معرفتش، چه کسی می‌تواند خالق یکتا را اینچنین زیبا، صحیح و شایسته وصف کند؟ و در کدام مکتب رابطه‌ی میان خالق و مخلوق، اینچنین وصف شده است:

«اَنْتَ الْمَوْلى وَ اَنَا الْعَبْدُ: تویى سرور، و منم بنده؛

اَنْتَ الْمالِكُ وَ اَنَا الْمَمْلُوكُ: تویى مالك، و منم مملوك؛

اَنْتَ الْعَزیزُ وَ اَنَا الذَّلیلُ: تویى عزتمند، و منم خوار و ذلیل؛

اَنْتَ الْخالِقُ وَ اَنَا الْمَخْلُوقُ: تویى آفریدگار، و منم آفریده؛

اَنْتَ الْعَظیمُ وَ اَنَا الْحَقیرُ: تویى بزرگ، و منم ناچیز؛

اَنْتَ الْقَوِىُّ وَ اَنَا الضَّعیفُ: تویى نیرومند، و منم ناتوان؛

اَنْتَ الْغَنِىُّ وَ اَنَا الْفَقیرُ: تویى بى نیاز، و منم نیازمند؛

اَنْتَ الْمُعْطى وَ اَنَا السّاَّئِلُ: تویى عطابخش، و منم سائل ...

اَنْتَ الْباقى وَ اَنَا الْفانى: تویى باقى، و منم فانى؛

اَنْتَ الرّازِقُ وَ اَنَا الْمَرْزُوقُ: تویى روزى ده، و منم روزى خوار؛

اَنْتَ الرَّبُّ وَ اَنَا الْمَرْبُوبُ: تویى مالکِ پرورش دهنده و منم مملوک و پرورش شونده»[11]

جنس این معرفی درباره‌ی خالق و مخلوق برترین برهان در اثبات شایستگی اهل بیت ^{علیهم السلام} در هدایت آدمیان و عهده‌داریِ زعامت مردمان است . یعنی از روی این شیوه‌ی معرفیِ خالق و مخلوق، می‌توان به خوبی فهمید که اهل بیت ^{علیهم السلام} شایسته‌ترین افراد برای هدایت و سرپرستیِ مردم هستند.

این هدایتگران آسمانی، تذکّر دهنده و معرّف پروردگاری هستند که هر صاحب وجدانی آن را با همان اوصافی که ایشان وصف کرده‌اند، وجدان می‌کند و می‌یابد. اما افسوس که زرق و برق زندگی توجه آدمی را نسبت به چنین معارفی کم نموده و آدمی جایگاه خود را نسبت به خالق خویش از یاد برده است.

****

در جلسه ی آینده در راستای مبحث خداشناسی به موضوع جابجایی جایگاه خالق و مخلوق خواهیم پرداخت. 

   نکات مهم این جلسه: