حیرتی تونی و ارادت او به اهل بیت (ع)
ملا تقی الدین محمد حیرتی تونی (متولد سال ۹۳۰ قمری درگشته سال ۹۸۴ قمری) در باره زادگاه او اختلاف است: تون، بخارا، مرو، هرات را به عنوان زادگاهش ذکر کرده اند. اما علی شیر نوایی معتقد است او در تون متولد شده و در مرو رشد کرده است. حیرتی در شهرهای ماورا النهر به ویژه مرو و سمرقند به تحصیل علم و کمال روی آورده است. در ادامه زندگی اش به خدمت شاه طهماسب روی آورد و دوران کمال ادبی اش را در خدمت او بود. بعد ها مورد غضب شاه طهماسب قرار گرفت و به استرآباد گریخت و با سرودن قصیده ای در مدح امام علی (ع) مورد بخشش شاه طهماسب قرار گرفت. سپس به کاشان رفت و تحت حمایت شاه طهماسب تا آخر عمر در آن جا زیست. محتشم کاشانی با او مراوده داشته و مرثیه ای برای مرگش سروده است.
مهمترین اثر او کتیب معجزات یا شاهنامه حیرتی تونی است که در باره جنگهای پبامبر اسلام و دلاوری های مولا علی (ع) و شرح حال ائمه معصومین است. اثر دیگر او نیز ساقی نامه اوست.
اشعار:
به نام آن که حیّ لا ینام است ازو چیزی که می دانند نام است
به نام آن که علاّم الغیوب است ندارد عیب و ستارالعیوب است
به نام آن که تن را فیض جان داد زمین جسم را آب روان داد
مکرّم ساز فرزندان آدم خرد بخش خردمندان عالم
برافرازدهی ایوان کیوان فرو زانندهی کیوان ز ایوان
چمن آرای گلزار بدایع هنر فر مای بازار طبایع
گروه نوح را سیل بلا ریز نگهدار خلیل از آتش تیز
کند از کهکشان اختر په دیدار برون از مار آرد مهرهی مار
زدرکش فهم دانایان معطّل همه حیر انش اوّل عقل اوّل
زاوّل تا به آخر ذاتش آگه خودش از اوّل و آخر منزّه
به ملک کبریایی غیر او نیست سزاوار خدایی غیر او نیست
نمی، ملک وجود از بحرجودش عدم گم گشته در ملک وجودش
وجود غیر او فانی در ین راه هم البا قی هو الکافی هو اللّه
زصنع اوفراز وپستی ما دلیل هستی اوهستی ما
فلک را پرده ها در هم کشیده حجابی بر سر عالم کشیده
درین درگه نه جای پرده داری نه کس را در پس این پرده باری
برون تا ناید از ریگ زمین جوش نهاده بر سر آن هفت سر پوش
مه وخورشید سر گردان اویند تمام خاکیان حیران او یند ش
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد ۲۱، ص ۵۴۰ و ۵۴۱
