بسم الله الرحمن الرحیم
درس‌گفتارهایی از: مسعود بسیطی
با اهتمام: هیئت تحریریه بنیاد علمی فرهنگی محمّد (ص)
دورهی «رویش»، طرح درسی برای مربیان مدارس – خصوصا مربیان پرورشی - است که با هدف «رفع مaعضلات تربیتی شایع در میان دانش آموزان مقطع سنی 13 تا 17 سال» به سفارش آموزش و پرورش، توسط هیئت تحریریه بنیاد علمی فرهنگی محمد (ص) تدوین گردیده است.
در این دوره تلاش شده تا با ارائه‌‌ی راهکارهای عقلانیِ اجرایی و تاثیرگذار، دانش آموزان به انتخاب رفتارهای خوب و عقلانی مانند حق‌پذیری، صداقت، امانت‌داری، احسان به والدین، رعایت انصاف و ... گرایش پیدا کنند و در دوری از رفتارهای ناشایست به خودکنترلی برسند. برای استفاده‌‌ی بهتر از این دوره توصیه می‌شود مطلب «سخنی با مربیان در ارتباط با دورهی رویش» حتما مورد مطالعه‌‌ی عزیزان قرار گیرد.
آزمون از دروس 1 تا 3:
{مربی، کلاس را با مروری بر مباحث جلسهی گذشته و گزارش گیری از پروژهی هفته، آغاز نماید:}
در جلسهی گذشته،
- دربارهی نَفْس صحبت کردیم و گفتیم:
o نَفْس، موجود خطرناک و زیاده خواهی است که هرقدر به خواسته‌هایش بها بدهیم بیشتر و بیشتر می‌خواهد؛ مانند کودک بهانه جویی که هر چه می‌بیند از پدر و مادرش طلب می‌کند.
اگر پدر و مادر همه‌ی خواستههای فرزند را برآورده کنند، موجودی لوس، زیاده خواه و مهارنشدنی بار می‌آورند که دیگر نمی‌توانند مقابل درخواست هایش مقاومت کنند و باید فی الفور همه چیز را برایش فراهم کنند.
o از طرفی، اگر همه‌ی خواستههای نَفْس را سرکوب کنیم، عقده‌ای می‌شود و در یک فرصت مناسب ما را زمین می‌زند؛ مانند کودکی که پدر و مادرش به هیچیک از علائقش توجهی نشان نمی‌دهند و با زور و حتی کتک تلاش می‌کنند حرف خود را به کرسی بنشانند. چنین کودکی عقده‌ای می‌شود و به محض پیدا کردن کوچکترین مجال و فرصتی به هر طریقی که بتواند خواسته‌اش را به دست می‌آورد.
p پس چه کار کنیم؟ آفرین. باید نَفْس را گول بزنیم و حواسش را پرت کنیم.
قرار بود در هفته‌ای که گذشت، با استفاده از راهکارهای «حواس پرتی» و «گول زدن» نَفْستان را مهار کنید و یک گزارش کتبی در این باره به کلاس بیاورید.
{مربی گزارش‌های دانش آموزان را جمع کند و از دانش آموزانی که گزارش خود را مکتوب نکرده‌اند، علت را جویا شود و از ایشان بخواهد تا دو روز آینده گزارش خود را تحویل دهند. سپس از بین گزارش‌ها یکی دو مورد را برای دانش آموزان بازگو کند و درباره‌اش با بچه‌ها صحبت نماید. مثلا:
- به نظر شما اگر دوست‌تان از اول فلان کار را نمی‌کرد، به این دردسر می‌افتاد؟
- اگر شما جای این دوست‌تان بودید چگونه بر وسوسه‌ی نَفْستان غلبه می‌کردید؟
- آفرین به این دوست‌تان که به این خوبی توجه خود را از فلان موضوع به موضوع دیگری جلب کرد.
...
یک قرار دیگر هم برای امروز داشتیم: اینکه شما درس‌های 3 جلسهی پیش را مروری بکنید. برای اینکه ببینیم این مباحث را خوب یاد گرفته‌اید یا نه یک مسابقه برگزار می‌کنیم. نتیجه‌ی این مسابقه بخشی از نمره‌ی پایانی این ترم‌تان خواهد بود.
{مربی، دو نفر از دانش آموزان را انتخاب کند (ترجیحا از میان کسانی که گزارش هفته‌ی پیش خود را ارائه نکرده اند) و از آنها بخواهد هر کدام‌شان یک گروه چهار نفره برای خود بسازند.
پس از شکل گیری گروه ها، هر تیم یک اسم برای خود انتخاب نماید. فضای این آزمون باید شاد و پویا برگزار گردد؛ لذا به بچه‌ها فرصت شیطنت‌های معمول داده شود و در نامگذاریِ تیم دست ایشان باز گذارده شود. ممکن است نام هایی مانند خَفَن ها، نارگیل، کلنگ، کِرکِر خنده، ... انتخاب شود. به جز مواردی که حکایت از بی ادبی یا اهانت دارد، حساسیت ویژه‌ای نشان داده نشود.
پس از مشخص شدن تیم‌ها، نوبت به انتخاب هیئت داوران می‌رسد. مربی چهار نفر را به عنوان هیئت داوران انتخاب نماید.
چیدمان صندلی‌ها به شیوه‌ای تغییر کند که دو گروه، روبروی سایرین و با فاصله از هم قرار بگیرند و هیئت داوران هم روبروی آنها بنشینند. به هر داور، 5 برگه حاوی شماره‌های 1 تا 5 جهت امتیازدهی داده شود.
هر سوال، به صورت گروهی مورد بررسی قرار می‌گیرد و پس از پایان زمان مشورت، نتیجه، توسط نماینده‌ی گروه اعلام می‌شود. سپس هر یک از داوران، امتیاز و نقد احتمالی خود را اعلام می‌کند. در نهایت، امتیاز هر گروه، مجموع امتیازاتی است که داوران اعلام می‌کنند.}
گروه الف |
گروه ب |
|
|
سوال اول: |
عقل چیست؟ |
چگونه عقل، زیاد یا کم می‌شود؟ |
|
پاسخ: |
{ذکر 3 مورد از موارد زیر کفایت می‌کند:} ابزار تشخیص خوب از بد نوری که درست را از نادرست و راه را از چاه نشان می‌دهد. نعمت الهی وسیله‌ی پرستش خدا وسیله‌ی رسیدن به بهشت |
شکر نعمت عقل (چک کردن کارها با عقل و عمل کردن به تشخیص عقل) عقل را زیاد می‌کند. کُفران نعمت عقل (بی توجهی به عقل و آنچه درست تشخیص می‌دهد) عقل را محجوب می‌کند. |
|
سوال دوم: |
معنای اینکه می‌گویند عقل، محجوب می‌شود چیست؟ یک مثال از محجوب شدن عقل بگویید. |
معنای عِقال چیست؟ دو روش برای عِقال نَفْس بگویید: |
|
پاسخ: |
هنگامی که انسان به تشخیص عقل بی اعتنایی کند، حجابی روی نور عقلش را می‌پوشاند. هر چه این حجاب‌ها بیشتر شود، نور عقل کمتر و کمتر به ما می‌رسد. مثال: کسی که برای اولین بار دزدی می‌کند یا مرتکب قتل می‌شود، عذاب وجدان دارد و می‌داند که کار نادرستی انجام داده؛ اما همین شخص پس از چند مرتبه که رفتار غیرعاقلانه اش را تکرار کند، دیگر قُبح و زشتی آن را تشخیص نمی‌دهد. |
به ریسمانی که با آن پای شتر را می‌بندند تا رم نکند، عِقال گفته می‌شود. عقل و عِقال با هم هم خانواده هستند. در واقع ما با عقل، سرکشی‌های نَفْس را مهار می‌کنیم. دو روش برای عِقال نَفْس: الف) از زمان و مکان و شرایط خطا دور شویم. ب) تغییر توجه از کار نادرست (استفاده از تکنیک «حواس پرتی» و «گول زدن» نَفْس) |
|
سوال سوم: |
روش «حواس پرتی» برای جلوگیری از انجام کار غیر عاقلانه را توضیح دهید. |
روش «گول زدن» برای جلوگیری از انجام کار غیر عاقلانه را توضیح دهید. |
|
پاسخ: |
به جای آنکه مدام به یک موضوع غیر عقلانی فکر کنیم که بیشتر و بیشتر به انجام دادنش وسوسه شویم، توجه خود را به یک موضوع دیگر تغییر دهیم. مثلا به مهمانی فردا شب فکر کنیم، یا به اردوی هفته‌ی آینده، به هدیه‌ای که برای تولد مادرمان قرار است درست کنیم، ... |
وقتی نَفْس، ما را به انجام کاری غیر عقلانی وسوسه می‌کند، با وعده و وعید یا پرت کردن حواس، او را گول بزنیم. مثلا بگوییم حالا امتحان فردا را بخوانم بعدا فلان کتاب را می‌خوانم؛ حالا یک بستنی بخورم بعد ... |
خب از هر دو گروه و همچنین گروه داوران تشکر می‌کنیم. مسابقه‌ی خوبی بود. {مربی مجموع امتیاز هر گروه را اعلام کند و به دانش آموزان یادآوری کند که این امتیاز، بخشی از نمره‌ی درس را تشکیل خواهد داد.}
حالا یک فیلم برای‌‌تان پخش می‌شود. پس از تماشای آن، به چند سوال پاسخ دهید.
{این فیلم با مدت زمان تقریبی 9 دقیقه، دربارهی عده‌ای جوان است که با رفتارهای غیر عاقلانه، جان خود و دیگران را به خطر می‌اندازند.
پس از پخش فیلم، مربی برای مشارکت فعالانه‌ی دیگر دانش آموزان در بحث، سوالات زیر را از آنها بپرسد:}
سوال اول: اگر بخواهی حس خود را بعد از تماشای این فیلم تنها با یک جمله بگویی، چه می‌گویی؟
سوال دوم: به خطر انداختن جان خود و دیگران کار غیر عاقلانه ای است. به نظر شما چگونه می‌توان جلوی این رفتار غیر عاقلانه را گرفت؟ از منظر شخص؟ از منظر خانواده؟ از منظر جامعه؟
{مربی پس از شنیدن پاسخ دانش آموز در هر مورد، به صورت زیر جمع بندی کند:}
- از منظر شخص: اگر فرد، همه‌ی کارهای خود را با عقل چک کند و به تشخیص آن عمل نماید، از بسیاری از حوادث در امان می‌ماند و برای دیگران هم دردسری درست نمی‌کند. مثلا از خود سوال کند آیا رانندگی با این سرعت کار عاقلانه ای است؟ آیا موتورسواری بدون کلاه ایمنی کار عاقلانه ای است؟ ... در واقع همان تمرینی که ما هم در هفته‌ی اول و دوم انجام دادیم.
- از منظر خانواده: خانواده باید بستری را برای فرزندان مهیا سازد که از ابتدا انتخاب و رفتار عاقلانه را یاد بگیرند. گذشته از این موضوع، والدین در مواقعی که می‌بینند فرزندشان تصمیم به انجام کار غیر عقلانی می‌گیرد، باید تا جای ممکن مانع او شوند تا به خود واطرافیانش آسیب نزند. واضح است که خریدن موتور یا ماشین برای جوانی که هنوز نمی‌داند چگونه باید عاقلانه رفتار کند، کار غیر عاقلانه ای است.
پس بسیاری از بُکُن نَکُن‌های خانواده از این ماجرا ناشی می‌شود که می‌خواهند جلوی رفتار غیر عاقلانه‌ی ما را بگیرند. مثلا چون دوست ما و خانواده اش را نمی‌شناسند، به ما اجازه نمی‌دهند به منزلش برویم. یا چون عاقبت رانندگیِ نادرست را می‌دانند به ما قبل از گرفتن گواهینامه اجازه‌ی نشستن پشت فرمان نمی‌دهند. یا از آنجا که فضای اینترنت، فضایی ناامن و بی در و پیکر است، از فعالیت شما در شبکه‌های مجازی بدون نظارت خودشان جلوگیری می‌کنند.
- از منظر جامعه: جامعه نمی‌تواند دست روی دست بگذارد تا عده ای با رفتارهای غیر عاقلانه‌ی خود مال و جان خود و دیگران را به خطر بیندازند. از همین رو قوانینی برای جلوگیری از این رفتارها وضع شده است. پس اگر مثلا پلیس می‌گوید کمربند ایمنی ببند، کلاه ایمنی بگذار، از سرعت مطمئنه تخطی نکن، برای این است که رفتار عده‌ای که خودخواهانه با گوش دادن به هوای نَفْس یا دل‌شان یا اینکه برای‌شان کسر لاتی نشود، جان انسان‌ها را به خطر نیندازد.
خب در این سه چهار جلسه‌ای که از دورهی رویش می‌گذرد دربارهی عقل، تعریف آن، جایگاه و اهمیت آن، شیوه‌ی کم یا زیاد شدنش و نحوه‌ی عِقال کردن نَفْس توسط عقل صحبت کردیم. گفتیم برای اینکه بتوانیم نَفْس‌مان را که مانند یک کودک زیاده خواه و بهانه جو خواستههای متعددی را طلب می‌کند، مهار کنیم می‌توانیم از دو راهکار استفاده کنیم:
الف) اصلا خودمان را در موقعیت کار غیر عاقلانه نگذاریم و از مکان و زمان و شرایط انجام رفتار اشتباه دوری کنیم.
ب) با استفاده از تکنیک «حواس پرتی» و «گول زدن» نَفْس، توجه‌مان را از انجام رفتار غیر عاقلانه تغییر دهیم.
هدف ما از این مباحث این بود که شما مهارت استفاده از عقل را در انتخاب‌های‌‌تان کسب کنید. هرچه بیشتر تمرین‌های این چند هفته را تکرار کنید، عقل‌‌تان بیشتر رشد خواهد کرد و آینده‌ای درخشان‌تر در انتظارتان خواهد بود. حال، انتخاب با شماست. می‌توانید با استفاده از آزادی و اختیار خود راه عاقلانه را انتخاب کنید؛ و یا می‌توانید از همین آزادی و اختیار استفاده کنید و بر خلاف تشخیص عقل گام بردارید. اما همیشه به یاد داشته باشید آینده و خوشبختی شما در گرو انتخاب‌های شماست.
پروژهی عملی: مهار نَفْس با استفاده از: «ترک موقعیت خطا»
توضیح: هفته‌ی پیش قرار بود با «پرت کردن حواس‌مان از انجام کار غیر عاقلانه» و «گول زدن نفس» وسوسه‌ی انجام کار غیر عاقلانه را در خود مهار کنیم. این هفته بیایید تلاش کنیم اصلا وارد موقعیت‌های خطا نشویم که کار به «گول زدن» یا «حواس پرتی» بکشد. مثلا
- از همان اول با فلان همکلاسی‌ام که می‌دانم معمولا من را به کارهای غیرعقلانی تشویق می‌کند، قرار بیرون رفتن نگذارم.
- از همان اول از فلان شخص شماره‌ی تلفن نگیرم که بعد وسوسه شوم به او زنگ بزنم.
- از همان اول فلان سی دی یا کتاب را از دوستم نگیرم.
- اگر می‌بینم در خلوت اتاقم به انجام خطایی وسوسه می‌شوم، از آن خلوت فاصله بگیرم، به بیرون اتاق بروم یا در اتاق را باز بگذارم ...
{از آنجا که ممکن است دانش آموزان، در طول هفته این کار را فراموش کنند، لازم است مربی با روش‌‌های مختلف این موضوع را یادآوری نماید. به عنوان نمونه:
- در ساعات تفریح، کتابخانه و ... ضمن گفتگوی دوستانه با دانش آموز، از روند پیشرفت پروژهی او سوال کند.
- هر هفته یکی از بچه‌ها را برای یادآوری پروژه انتخاب کند. این دانش آموز هر روز گوشه‌ی تخته بنویسد: «ترک موقعیت خطا»}
منبع: خانه کودک و نوجوان بنیاد محمد (ص)
