از آنجا که هر مهاجر فارغ از جایگاه مهاجرتی و پیش از هر چیز، یک انسان است، طبیعتا تمامی مفاد حقوق بشر در مورد او نیز صدق می‌کند. این حقوق عمدتا از حق حیات که در واقع بنیادی ترین حق انسانی است و حتی در شرایط اضطراری نیز نمی‌توان آن را نقض کرد، منبعث شده است. حتی در خصوص مهاجران غیر قانونی نیز دولتها باید به نحوی عمل و برخورد نمایند که به حقوق بشری آنان آسیبی وارد نگردد. حقوقی که در ادامه به آنها اشاره می‌شود، در واقع گزیده و نمونه‌ای از حقوق بشر هستند که در چارچوب مهاجرت، کاربرد ویژه‌تری دارند:
- حق آزادی جابجایی و تردد[1]
بر مبنای این حق، مهاجرانی که بر اساس قانون کشور محل اقامت پذیرش می‌شوند علی الاصول می‌توانند در آن کشور آزادانه رفت و آمد داشته و هر کجا که مایل باشند مسکن گزینند، مگر آنکه کشور پذیرنده بنا بر ملاحظات امنیتی یا اقتصادی، تردد مهاجران را به مناطق خاصی ممنوع و یا موکول به اجازه‌ی مقامات رسمی کرده باشد. بنابراین، تا وقتی به صورت قانونی و رسمی محدودیتی برای تردد مهاجران از طرف کشور میزبان مطرح نشده باشد، شما به عنوان مهاجر می‌توانید آزادانه در آن کشور تردد داشته باشید.
- حق جستجوی پناهندگی[2]
هر انسانی چنانچه حقوقش در کشور مبدأ یا متبوع نقض شود، حق جستجوی پناهندگی در دولت دیگری را دارد. همچنین، هیچ دولتی نمی‌تواند مهاجران را به اجبار به مکانی باز گرداند که در آن تهدیدی برای وی وجود دارد.
- حق ترک و بازگشت[3]
تمام انسانها حق انتخاب ترک کشور مبدأ یا متبوع خود را داشته و به علاوه حق دارند به آن کشور باز گردند، بدون اینکه در انتخاب خود با محدودیتی مواجه شوند. [4]
چنانچه اتباع مهاجر، تعهدات و تکالیف محلی خود از قبیل پرداخت مالیات، جریمه، بدهی و امثال آنها را انجام داده باشند، حق ترک کشور محل اقامت را دارند و آن کشور نمی‌تواند مانع این امر شود. اتباع مهاجر در حال عزیمت باید اجازه داشته باشند که همانند اتباع داخلی، دارایی‌های خود را با خود ببرند.
- حق منع اخراج[5]
همه‌ی انسانها حق معافیت از اخراج از کشوری که به آن مهاجرت کرده اند، دارند. این حق همانگونه که در مورد افراد رعایت و اعمال می‌گردد، در خصوص گروه‌های بزرگی از انسانها نیز کاربرد دارد.
به طور مطلق یک کشور حق ندارد هر زمان که خواست مهاجری را اخراج کند. برای این اقدام محدودیت هایی وجود دارد و دولت برای اخراج مهاجر باید باید به مبنایی قانونی استناد کند.[6] همچنین، مهاجر باید اجازه‌ی ارائه‌ی دلایل برای دفاع از عدم اخراج خود و نیز حق استفاده از وکیل را داشته باشد و به آن رسیدگی شود.
اخراج مهاجر به دلایل مذهبی، نژادی و رنگ پوست مخالف قواعد حقوق بشر و عملی غیر دوستانه نسبت به دولت متبوع شخص اخراج شده، محسوب می‌شود، مگر در صورتی که ادامه‌ی حضور او موجبات جریحه دار شدن احساسات مردم را فراهم نماید یا مخالف منافع عمومی باشد. همچنین اخراج دسته جمعی مهاجران در شرایط عادی و زمان صلح[7] و نیز اخراج بیماران و زنان باردار مخالف قواعد حقوق بین الملل است.
شخص مهاجر که در کشوری پذیرفته می‌شود، چنانچه شرایط دولت میزبان را مراعات ننماید، دولت مزبور می‌تواند وی را اخراج کند.[8]
اخراج نباید با سختی و خشونت یا آسیب غیر ضروری به مهاجر انجام شود. بر اساس چنین دستوری نمی‌توان مهاجر را توقیف و بازداشت کرد، مگر در مواردی که او از رفتن امتناع و یا سعی می‌کند از کنترل مقامات دولتی فرار کند. علاوه بر این، او باید فرصت کافی برای حل امور شخصی خود قبل از ترک کشور را داشته باشد و همچنین باید اجازه داشته باشد کشوری را برگزیند که می‌خواهد از آن مجوز پذیرش بگیرد.
اخراج اشخاصی که به واسطه‌ی اقامت طولانی، تابعیت موثر دولت میزبان را کسب کرده اند، از لحاظ قانونی صحیح نیست، چرا که موضوع تابعیت حق اخراج را زیر سؤال می‌برد.
- حق وحدت خانواده[9]
- حق تحصیل[10]
تمام انسانها مستحق برخورداری از تحصیل هستند. اگر کشور متبوع آنها دسترسی به مدارس و دانشگاه‌های با کیفیت عالی را برای آنان تسهیل نمی‌کند، بایستی اجازه داشته باشند کشور را ترک و به دنبال تحصیل جهت بالا بردن استانداردهای زندگی خود باشند.
از جمله حقوق در نظر گرفته شده برای مهاجران، حق تحصیل کودکان مهاجر است.
- حق مسکن و دارایی شخصی[11]
اگر محل سکونت در کشور مبدأ برای یک خانواده و یا گروهی وجود ندارد، باید در کشور دیگری به آنان حق استفاده از این امکانات را داد. آنها باید آزاد باشند تا به هر جا با انتخاب خود مهاجرت نموده و مورد تبعید نیز واقع نشوند.
- حق داشتن خانواده[12]
هر کس حق مراقبت از خانواده‌ی خود و برآورده کردن نیازهای آنها را دارد. لذا فرد می‌تواند چنانچه نمی‌تواند در کشور متبوع از خانواده‌ی خود مراقبت کند، به کشور دیگری مهاجرت کند و این امکان را در کشور میزبان به دست آورد.
- حق استخدام و کسب درآمد[13]
تمام افراد بشر حق تلاش برای ساختن زندگی مطلوب برای خود و خانواده و یافتن کار مناسب را دارند. همچنین آنان بایستی از هر گونه نقض حقوق انسانی که مانع کسب در آمد و کار می‌باشد دور شوند. (مهاجران مقیم از حق کار کردن محروم نیستند، لیکن ممکن است حق اشتغال در بعضی حرفه‌ها مثل ناخدا، افسر ارشد یا سر مهندسی کشتی‌های تجاری را نداشته باشند)
- حق عدم اعمال شکنجه[14] (به موجب ماده 5 اعلامیه جهانی حقوق بشر)
- حق منع مجازات‌های غیر انسانی[15]
- حق منع برده داری[16]
- حق دادخواهی از طریق دادگاههای صالح[17] (به موجب ماده 8 اعلامیه جهانی حقوق بشر)
- حق محاکمه منصفانه و بی طرفانه[18] ( به موجب ماده ۱۰ اعلامیه جهانی حقوق بشر)
- حق مراجعه به نمایندگی‌های سیاسی و کنسولی کشور متبوع
- حق معافیت از خدمت نظامی در کشور میزبان
دولت محل اقامت مهاجر نمی‌تواند اتباع مهاجر را به خدمت در نیروهای نظامی وادار کند و به عبارت دیگر اتباع مهاجر از هر گونه تعهد اجباری جهت خدمت در نیروهای نظامی کشور محل اقامت معاف هستند، مگر آنکه دولت متبوع آنها حاضر به لغو این معافیت باشد. به هر حال دولت محل اقامت می‌تواند خدمت نظامی داوطلبانه را از طرف فرد مهاجر بپذیرد، اما هرگز مجاز نیست آنها را وادار به شرکت در عملیات جنگی علیه دولت متبوعشان نماید.
مهاجرانی که شهروند جامعه‌ی میزبان نیستند، از حقوق زیر همچون اتباع یک کشور برخوردارند:
- حق آزادی و امنیت[19]
کشور میزبان، باید از امنیت جانی و مالی مهاجر حمایت کند و در این زمینه باید وی را با اتباع خود در مقابل قانون برابر بداند.
- حق رهایی از بازداشت یا تبعید خودسرانه[20](به موجب ماده 9 اعلامیه جهانی حقوق بشر)
باید مهاجر از علل بازداشت خود مطلع شده و بازداشت به جهات مقرر و به حکم قانون بوده باشد.
- حق حمایت در برابر دخالت غیر قانونی و خودسرانه در حریم شخصی، خانه و خانواده[21]
- حق برابری در مقابل قانون و دادگاه[22](به موجب ماده 7 اعلامیه جهانی حقوق بشر)
- حق ازدواج و تشکیل خانواده (به موجب ماده 16 اعلامیه جهانی حقوق بشر)
- حق آزادی فکر و مذهب[23]
ﺁﺯﺍﺩﻱ ﻋﻘﻴﺪﻩ به خودی خود، حقی ﻧﺎﻣﺸﺮﻭﻁ ﺍﺳﺖ، ﺍﻣﺎ ﺷﻴﻮﻩی ﺍﺑﺮﺍﺯ ﺁﻥ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺮﺭﺍﺕ ملی ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﺩ.
- حق حفظ زبان، فرهنگ و آداب و رسوم خود
- حق انتقال پول به خارج
- حق آموزش و پرورش (ماده 26 و 27 اعلامیه جهانی حقوق بشر، حق آموزش و پرورش را برای همه افرد اعم از اتباع و مهاجر به رسمیت می‌شناسد.)
- حق استفاده از سرویس‌های خدمات عمومی از قبیل برق، آب، تلفن، گاز و حمل و نقل عمومی
در سیستم خدمات درمانی و بهداشتی ممکن است استفاده از خدمات رایگان مخصوص اتباع داخلی باشد.
همچنین، مادامی که با امنیت ملی کشور میزبان در تعارض نباشد و نظم عمومی، سلامت، اخلاق، آزادی و حقوق اساسی سایرین مختل نشود، مهاجران می‌توانند از حقوق زیر نیز همچون شهروندان آن کشور برخوردار باشند:
- حق آزادی بیان
- حق تشکیل انجمن‌های صلح جویانه
- حق داشتن اموال به نحو شخصی یا گروهی
این حق به صورت کلی برای مهاجران محفوظ است. اما بسته به قوانین ملی، ممکن است دارای تبصره هایی باشد. به عنوان مثال، بعضی از دولتها مهاجران را از مالکیت یا به ارث بردن اموال غیر منقول منع می‌کنند یا این حقوق را به معامله متقابل موکول می‌دارند. بسیاری از دولتها نیز مهاجران را از دستیابی یا ثبت بعضی از اموال منقول نظیر هواپیما و کشتی به نام خود، منع می‌کنند.
- آزادی جابجایی و انتخاب محل اقامت در چارچوب مرزهای یک کشور[24]
- حق اتحاد و سازگاری
مهاجرانی که به طور بلند مدت به کشوری مهاجرت و در آنجا اقامت دارند بایستی در جامعه میزبان از حق اتحاد و سازگاری برخوردار باشند، به نحوی که به تجمع آنان ارزش داده شده و سبب همبستگی بیشتر آنان گردد.[25]
[1] The Right to Freedom of Movement
ماده 13 اعلامیه جهانی حقوق بشر به حق آزادی جابجایی و تردد پرداخته و اذعان داشته: "هر شخص از آزادی تردد و همچنین اقامت در مرزهای هر کشور برخوردار است و حق ترک هر کشوری را دارد، که شامل کشور خود نیز می‌شود. همچنین هر شخص حق بازگشت به کشور خود را نیز دارد."
ماده ۱۲ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی نیز در این رابطه می‌گوید: "هر کس قانوناً در قلمرو کشوری باشد، حق عبور و مرور آزادانه و انتخاب آزادانه مسکن خود را در آنجا خواهد داشت. هر کس آزاد است هر کشوری از جمله کشور خود را ترک کند. حقوق مذکور در بالا تابع هیچگونه محدودیتی نخواهد بود، مگر محدودیتی که به موجب قانون مقرر گردیده و برای حفظ امنیت ملی، نظم عمومی، سلامت یا اخلاق عمومی یا حقوق و آزادی‌های دیگران لازم بوده و با سایر حقوق شناخته شده در این میثاق سازگار باشد."
[2]The Right to Seek Asylum
[3]The Right to Leave and Return
[4] ماده 13 اعلامیه جهانی حقوق بشر مقرر می‌دارد: "هر کس حق دارد هر کشوری و از جمله کشور خود را ترک کند و یا به کشور خود باز گردد."
[5] The Right of Non-Being Deported
[6]برای مثال ماده ۱۳ میثاق حقوق مدنی و سیاسی مقرر می‌دارد:
"مهاجری که قانوناً در قلمرو یک کشور طرف این میثاق باشد، فقط در اجرای تصمیمی که مطابق قانون اتخاذ شده باشد، ممکن است از آن کشور اخراج بشود و جز در مواردی که جهات حتمی امنیت ملی طور دیگری اقتضا نماید باید امکان داشته باشد که علیه اخراج خود به طور موجه اعتراض کند و اعتراض او نزد مقام صالح یا نزد شخص منصوب از طرف مقام صالح با حضور نماینده ای که به همین منظور تعیین می‌کند رسیدگی شود."
[7]در زمان جنگِ کشور میزبان با کشور متبوع مهاجر، این حق برای دولتها محفوظ است که کشور میزبان حق اخراج كلیه اتباع دشمن در سرزمین خود را دارد. اما در زمان صلح، اتباع مهاجر ممكن است فقط به خاطر رفاه یا نظم عمومی و یا به دلایل امنیتی، اعم از داخلی یا خارجی، اخراج شوند.
[8]عرف بین الملل و رویه کشورها عموماً می‌پذیرد که مهاجر را می‌توان به دلایل نقض شرایط ورود، نقض شرایط اقامت، تکدی، ملاحظات سیاسی و امنیتی، بر هم خوردن نظم عمومی و ملاحظات بهداشتی اخراج کرد. اخراج یک تبعه خارجی جنبه مجازات ندارد، بلکه یک اقدام اداری و اجرایی است که متضمن دستور ترک کشور برای تبعه مهاجر است.
[9]The Right to Reunification of Family
[10] The Right to Education
[11] The Right to Housing and the Right to Own Property
[12] The Right to Family
[13] The Right to Self-Employment and Wage Earning
[14] The Right to be Free from Torture
[15] The Right to Prevention of Inhumane Punishment
[16] The Right to Prevention of Slavery
به عنوان نمونه ماده 11 کنوانسیون بین المللی حمایت از کارگران مهاجر و اعضای خانواده آنها مقرر می‌دارد که: "هیچ کارگر مهاجر و عضوی از اعضای خانواده وی نباید مورد بردگی و بندگی قرار گیرد. هیچ کارگر مهاجر و عضوی از اعضای خانواده وی نیز نبایستی به کار اجباری واداشته شود ..."
[17] The Right to have Access to Courts
[18] The Right of Just and Impartial Trial
[19] The Right of Liberty and Personal Security
[20] The Right to Prevention of Arbitrary Arrest
[21] The Right to Non-Intervention in Private and Family Life
[22]The Right to be Equal in the Eyes of the Law
[23] The Right to Freedom of Religion and Thought
[24]The Facts: Immigration and Human Rights, Available at:
www.800MileWall.org/Resources/Immigration and human rights.pdf, pp.1-3, at:1-2
[25] Rights and Obligations of Migrants, Op.cit, p:1
