مهدویت

    

 

نویسنده: مهدی میرشمسی (کارشناس الکترونیک ؛ این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید ) 

استاد راهنما: مسعود بسیطی (کارشناس علوم تربیتی و اديان و فرق؛  این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید)

    

صورت مسئله: آیا "مهدی" لقب شخص خاصی است؟ [1]

    

چکیده:

یکی از چالش‌های مطرح در مبحث «منجی گرایی»، این است که آیا در مکتب اسلام، «مهدي» يک عنوان و لقب خاص است که بر شخصی خاص با اوصاف و خصايصی ویژه اطلاق شده است؛ يا مفهوم و لقب عامی است که بر هر که هدایت گروهی از مردمان را عهده دار شود، اطلاق مي شود؟ به بیان ديگر: "آیا مهدي و اعتقاد به مهدويت نوعي است؟"

در این مقاله، با ارائه‌ی مطالب و دلایل متقن، نظریه‌ی «مهدویت نوعی» به چالش کشیده شده و به این نتیجه می‌رسیم که مهدیِ مطرح شده در اسلام، شخصی خاص با ویژگی‌های منحصر به فرد، معرفی شده است.

    

کلمات کلیدی: مهدی، مهدویت، موعود، منجی، مهدی نوعی، هدایت شده‌ی الهی، هدایتگر الهی.

     

مقدمه:

   موضوع منجی، از ریشه دارترین آرمان‌های بشری است. آدمی همواره در عمق سرشت خود در پی کمال و تکامل بوده و در آرزوی نجات بخشی عدالت گستر می‌زیسته است. با توجه به این حقیقت، نوع بشر در ژرفای وجود خویش، منجی دادگستری می‌جوید و حکومتی جهان گستر می‌طلبد. از این رو نه تنها ادیان الهی، بلکه حتی فِرق و مکاتب بشری نیز به پیروان خویش مژده‌ی آمدن «منجی آخر زمان» را داده‌اند و ابعاد جامعه‌ی آرمانی آن دوره را ترسیم نموده‌اند.

مسئله‌ی نجات و منجی در تمامی ادیان آسمانی جایگاه ویژه‌ای دارد. اسلام هم به این موضوع که در نهایت، زمان نجات فرا می‌رسد و عدالت و امنیت برای همگان مهیا می‌گردد، بسیار پرداخته؛ به گونه‌ای که این مبحث، پس از موضوع جانشینی پیامبر اسلام، بیشترین تعداد احادیث و روایات اسلامی را به خود اختصاص داده است.

پرکاررفته‌ترین عنوان برای مصلح جهانی در متون اصلی و اولیه‌ی اسلامی واژه‌ی «مهدی» است. اما برخی از عرفا و متصوفه این واژه را به گونه‌ای متفاوت از تعاریف اسلامی تعریف می‌کنند. ایشان معتقدند «مهدی» لقب شخصی خاص نیست؛ بلکه یک مفهوم عام است. به تعریف ایشان مهدویت به صورت «نوعی» است و هر فردی که در هر دوره‌ای ادعا و ویژگی‌های هدایتگری داشته باشد، مهدی و هدایتگر آن دوره محسوب می‌شود.

مولوی در بیان این عقیده چنین می‌گوید:

پس به هر دوری ولیّ قائم است                       تا قیامت آزمایش دائم است

پس هر که را خوی نکو باشد ِبرَست                 هر کسی کو شیشه‌دل باشد شکست

پس امام حی قایم آن ولی است                      خواه از نسل عمر خواه از علی است

مهدی و هادی وی است ای راه‌جو                    هم نهان و هم نشسته پیش رو[2]

بنا بر این نظریه، این هدایتگر شخص خاصی نیست و می‌تواند هر کسی – چه از نسل عمر و چه از نسل علی – باشد. برای بررسی اعتبار یا عدم اعتبار این عقیده، کافی است معنای واژه‌ی «مهدی» را در ادبیات عرب و همچنین مکتب اسلام بررسی ‌کنیم:

     

1- واژه‌ی «مهدی» در لغت و ادبیات عرب:

کلمه‌ی «مهدی» اسم مفعول ثلاثی مجرد از ریشه‌ی «ه د ی» است. کاربردهای ریشه‌ی «ه د ی» و مشتقات آن، بر دو معنای زیر استوار هستند:

پیش افتادن، برای نشان دادن راه درست، و روشن ساختن مسیر صحیح.

دادن و بخشیدن هر نوع تحفه، پیشکش، قربانی یا تقدیمی.

آنچه گفته شد درباره‌ی معنای ریشه‌ای «ه د ی» بود. اما خود کلمه‌ی «مهدی» نیز به عنوان یک اشتقاق مستقل در بسیاری از لغت نامه‌های تخصصی معنا و بررسی شده است. برای نمونه به دو لغت نامه از دو دانشور سنی و شیعی اشاره می‌کنیم:

 النَّهایه فی غریب الحدیث والاثیر، نوشته: ابن الاثرمبارک بن محمّد الجَزَریّ (606 هـ ق):

مَهدیّ یعنی: آن کس که خدا به راستی وی را به راه حقّ، بُرده است. این واژه در میان اسامی چنان فراوان به کار رفته که از نام‌های متداول گردیده است، و آن موعودی که پیامبر(ص) مژده داد که در پایان زمان خواهد آمد به همین کلمه مهدی نام گزاری شده است.[3]

مجمع البحرین ومطلع النیرین، از: فخرالدین الطریحی(1085 هـ ق):

مهدی کسی است که خدایش به سوی حقّ ره نموده است. و مهدی نام آن قیام کننده از خاندان پیامبر (ص) است که حضرتش به آمدن وی در فرجام روزگاران نوید داده، آن که زمین را از برابری و دادگستری آکنده سازد، همان گونه که از ستم و بیداد پر شده باشد، همان که در قسطنطنیّه[4]  با مسیح همنشین خواهد گشت، بر عرب و غیر عرب فرمانروایی خواهد کرد و دجال را خواهد کشت، او حضرت محمد بن الحسن العسکری (علیه السلام) است ... که به ظهور او دوست و دشمن اقرار کرده‌اند و روایات قیام وی به «تواتر» رسیده است. پروردگارا، در گره گشایی از کار او شتاب فرما ...[5]

همان گونه که مشاهده شد، این دو فرهنگ اختصاصیِ فریقَین، کاربرد واژه‌ی «مهدی» را در متون اخبار و احادیث، چنین بیان کرده‌اند:

معنای خاص لُغَویِ خود: «هدایت شده‌ی الهی به سوی حقّ»

در شکل اسم عَلَم یا مصداق خاص اصطلاحی: «نام موعود منتظَر اسلام»

لغت نامه‌ی مشهور و مبسوط لسان العرب نیز علاوه بر نقل مفصّل دو معنای فوق، عین عبارت کتاب النَّهایه را یادآور شده و پذیرفته است. [6]

نتیجه آن که: بر اساس لغت نامه‌های عرب، واژه‌ی «مهدی»، در حالت اسم عَلَم و مصداق اصطلاحیِ آن، به فردی خاص - که همان موعود و منجی مطرح شده در اسلام است - اطلاق می‌گردد.

    

2- واژه‌ی مهدی در قرآن و سایر کتب اسلامی

گرچه قریب به 70 شکل از مشتقات ریشه‌ی لغوی «ه د ی» در کتاب قرآن به کار رفته[7] ، اما کلمه‌ی «مهدی» در میان آنها نیست. لذا در این مرحله، به بررسی سایر متون اسلامی و روایات ذکر شده در این باب می‌پردازیم. بر اساس پژوهش انجام شده، واژه‌ی مهدی در متون اسلامی، هم در حالت نکره، هم به صورت معرفه (بیشتر با «ال»، و گهگاه به حالت مضاف)، هم به گونه‌ی مذکر، هم به صیغه‌ی مونث، هم به شکل مفرد، هم به صورت جمع به کار رفته است. این واژه را از حیث معنا به سه دسته می‌توان تقسیم نمود:

   

2-1)  معنای عام لغوی مهدی: راهنمایی شده و هدایت یافته

در مضامین برخی از دعاها «مهدی» در معنای عام لغویِ خود به کار رفته و مقصود از آن، «راهنمایی شده و هدایت یافته» است. به عنوان نمونه به نقل از حدیث نگاران شیعی و سنی در دعای آغاز نماز چنین آمده است:

"... وَ المَهدیُّ مَن هَدَیتَ" یعنی: هدایت شده و راه نموده‌ی راستین کسی است که تو راه بدو نشان دهی.[8]

 و یا از رسول اکرم چنین روایت شده:

"اَللّهُمَّ زَیِّنّا بِزینَهِ الایمانِ وَ اجعَلنا هُداهً مَهدیّین"[9]  یعنی: خدایا، ما را به زینت ایمان بیارای و ما را راهنمایانی هدایت شده قرار ده.

"اَللّهُمَّ اجعَلنا هادینَ مَهدیّینَ غَیرَ ضالّینَ و لا مُضِلّینَ"[10]  یعنی: خدایا، ما را هدایتگرانی رهنموده قرار دِه که از راه به در نشده،گمراه کننده نباشیم.

     

2-2)  معنای عام اصطلاحی مهدی: هدایت شده‌ی الهی به سوی پروردگار

در بسیاری از روایات، واژه‌ی «مهدی» در جایگاه عام و اصطلاحی خود، به معنای «هدایت شده‌ی الهی به سوی پروردگار» استفاده شده است. در چنین روایاتی مقصود از «مهدی»، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و جانشینان برگزیده‌ی ایشان هستند که از سوی خداوند متعال برای هدایت مردم تعیین شده‌اند. به عنوان نمونه به روایات زیر توجه فرمایید:

در مورد پیامبر اکرم (ص):

خداوند متعال، رسول گرامی اسلام را در شب معراج با مفهوم اصطلاحی واژه‌ی «مهدی» خطاب قرار داد و چنین فرمود:"یا ابَالقاسِمِ، اِمضِ هادیاً مَهدیّاً رشیداً"[11] یعنی: ای پیامبر رحمت، چون هدایتگری رهنموده و رشدیافته حرکت کن.

در مورد علی بن ابیطالب (ع)

برخی حدیث نگاران سرشناس اهل تسنن،[12] از چند طریق، اما با الفاظی مشابه، همین صفت را از زبان رسول درباره‌ی علی بن ابی طالب روایت کرده‌اند:

"اِن تُومِّروا عَلیّاً، وَ لا أراکُم فاعِلینَ، تَجِدوه هادیاً مَهدیاً " یعنی: اگر علی را امیر گردانید- که من شما را چنین نمی‌بینم- وی را راهنمای رهنموده خواهید یافت.

در روایات مکتب تشیع نیز چنین وصفی نسبت به علی بن ابیطالب(ع) وجود دارد. [13]

در مورد سایر جانشینان پیامبر (ص)

بنابر اسناد معتبر اهل سنت، پیامبر اکرم (ص) همه‌ی جانشینان شایسته و راستین خویش را با همین کلمه، در معنای عام اصطلاحی یاد کرده و امت اسلام را به پیروی از سنت آنان، هم تراز با تبعیت از سنت نبوی، دستور فرموده است:

"فَعَلَیکُم بِسُنَّتی و سُنَّهِ الخُلفاءِ الرّاشِدین المَهدیّین"[14] یعنی: پس بر شما باد (رفتار) به شیوه‌ی من و شیوه‌ی جانشینان راه نموده‌ی رشد یافته.

مبین کتاب در هر عصر جانشین علمی پیامبر است. و البته بنا به فرموده‌ی پیامبر، این جانشینان، همان افراد برگزیده‌ای هستند که جانشین علمی پیامبر محسوب می شوند. ایشان که دوازده نفر به عدد نقباء بنی اسرائیل‌اند[15] ، هر یک هدایتگر انسانها در عصر خود هستند.

بنابراین، طبق روایات فوق الذکر، گاهی در متون اسلامی واژه‌ی «مهدی» در معنای عام اصطلاحی خود دیده می‌شود که مراد از آن، پیامبر اسلام و جانشینان برگزیده و معصوم ایشان هستند.

     

2-3)معنای خاص اصطلاحی مهدی: موعود منتظََر اسلام

بیشترین مورد استفاده از کلمه‌ی «مهدی» در متون اسلامی هنگامی است که این کلمه در معنای خاص و اصطلاحی خود یعنی «منجی و موعود منتَظَر اسلام» به کار رفته است. به عنوان نمونه به روایتی از پیامبر اسلام (ص) که مورد استناد شیعه و سنی است، توجه کنید:

"اُبَشِّرُکُم بِالمَهدیِّ، یُبعَثُ عَلَی اختِلافٍ مِنَ النّاسِ و زِلزالٍ، یَملَأُ الارضَ عَدلاً و قِسطاً کَما مُلِئَت جَوراً و ظُلماً"[16]  یعنی: شما را به مهدی مژده می‌دهم که به هنگام اختلاف مردمان و زلزله‌های شدید برانگیخته شده، زمین را از عدل و دادگری پر می‌کند، همان گونه که از ستم و بیداد آکنده باشد.

نتیجه، آن که: بنا به روایات متعددی که مورد تایید شیعه و سنی است، واژه‌ی «مهدی» در بسیاری از آثار و متون اسلامی به شخصی خاص، با نَسَب و ویژگیهای منحصر به فرد اطلاق شده و مقصود همان منجی و موعود آخر زمان بوده است. در ادامه به برخی از روایاتی که درباره‌ی نَسَبِ این فرد خاص –مهدی- صحبت کرده‌اند، اشاره می‌گردد:

    

مهدی از نسل محمد بن عبدالله (ص):

تمامی مسلمانان اتفاق نظر دارند که مهدی موعود از فرزندان پیامبر اسلام است. روایات متعددی در اثبات این مطلب وجود دارد که مورد قبول شیعه و سنی است. به عنوان نمونه به موارد زیر توجه کنید:

- پیامبر اسلام فرمود: "در آخر الزمان مردی از فرزندان من که اسم او اسم من و کنیه او کنیه من است زمین را از عدل و داد پر می‌کند همان گونه که از ظلم و جور پر شده پس همانا او مهدی است" [17]

در منابع اهل تسنن و تشیّع از رسول خدا چنین نقل شده که: "المهدیّ منّا اهل البیت"[18]  یعنی: مهدی از ما اهل بیت است. "اَلْمَهْدِیُّ مِنْ عِتْرَتی"[19] یعنی: مهدی از عترت من است.

-  از رسول اکرم چنین نقل کرده‌اند که: "قیامت بر پا نمی‌شود تا اینکه زمین پر از ظلم و جور شده باشد ... سپس مردی از عترتم یا از اهل بیتم قیام می‌کند و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد همان گونه که پر از ظلم و جور شده است" [20]

مهدی از نسل فاطمه دختر پیامبر اسلام:

سعید بن مسیب روایت می‌کند: نزد ام سلمه بودم که سخن از مهدی به میان آمد ام سلمه گفت: از رسول خدا (ص) شنیدم که فرمودند: «مهدی از اولاد فاطمه است»[21].

مهدی از نسل امیر مومنان علی بن ابیطالب (ع):

از کتاب المناقب به نقل از ثابت بن دینار از سعید بن جُبیر از ابن عباس، رسول الله فرمودند:« همانا علی جانشین و ولی بعد از من است و قائم منتظر از اولاد اوست او همان کسی است که زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد همان گونه که پر از ظلم و جور شده است... .» [22]

مهدی از فرزندان و نسل حسین بن علی (ع):

رسول الله فرموده‌اند: "علی فرمانده‌ی خوبان است، از بین برنده‌ی گناهکاران است، پیروز است کسی که او را یاری کند، رها شده است کسی که او را رها کند، هر کس به علی شک کند به اسلام شک کرده، بهترین کسی است که جانشین بعد از من است، بهترین یار من است، گوشت و خون علی گوشت و خون من است، پدر فرزندان من است، و نه پیشوا از نسل حسین هستند و مهدیِ این امت از فرزندان حسین است" [23]

مهدی فرزند حسن عسکری (ع):

درکتاب المناقب از واثله بن الأصق بن قرخاب از جابربن عبد الله الأنصاری در حدیث ذکر، جندل بن جناده بن جُبیر به خدمت پیامبر مشرف می‌شود و از حضرت سوال می‌کند که؛

"-  آیا شما نیز همانند پیامبران پیشین اوصیایی دارید؟

-   بله من نیز اوصیایی دارم.

-   تعداد آنها چند نفر هستند؟

-   همانند اوصیای سایر پیامبران ۱۲ نفر هستند.

-   آن ۱۲ نفر چه کسانی هستند؟

-   نخستین آنان برادر و پسرعمویم علی بن ابیطالب است پس از او فرزند او حسن و پس از او فرزند دیگرش حسین و سپس نُه نفر ا ز فرزندان حسین اوصیای من هستند

-   آن نُه نفر را برای من نام می‌برید؟

-   پس ازحسین فرزندش علی ملقب به سجاد و پس از او فرزندش محمد ملقب به باقر و پس از او فرزندش جعفر ملقب به صادق و پس از او فرزندش موسی ملقب به کاظم و پس از او فرزندش علی ملقب به رضا و پس از او فرزندش محمد ملقب به جواد و پس از او فرزندش علی ملقب به هادی و پس از او فرزندش حسن ملقب به عسگری و در آخر فرزند اوست که هم نام من و هم کنیه‌ی من است او در خفا به دنیا خواهد آمد و سالها در غیبت به سر خواهد برد و خداوند روزی او را ظاهر می‌سازد تا زمین را به دست او از ظلم وجور پاک می‌کند"[24]

    

نتیجه:

1- بر اساس معنای عام اصطلاحی، «مهدی» یعنی: «هدایت شده‌ی الهی به سوی حق». این لقب اختصاصی، ویژه‌ی پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) و جانشینان بر حق اوست. ایشان از جانب خداوند به عنوان هدایتگران الهی برای بندگان تعیین شدند و توسط پیامبر به مردم معرفی گشته‌اند. بنابراین، مهدویت نمی‌تواند نوعی باشد و هر کسی و از هر نسلی، مصداق «مهدی»ِ معرفی شده در متون اسلامی باشد. به بیان دیگر، حتی اگر این واژه را در معنای خاص و عَلَم به کار نبریم، باز هم همگان را شامل نمی‌شود؛ بلکه اشاره به عده ای مشخص یعنی پیامبر و 12 هدایتگر پس از او خواهد داشت.

2- مهدی در شکل عَلَم یا مصداق خاص اصطلاحی به عنوان «نام موعود منتظَر اسلام» شخص معینی است. بنابراین، باز هم نمی‌توان گفت مهدویت نوعی است و هر رهبری می‌تواند «مهدی»ِ زمان خویش محسوب شود. قطعا مهدی که به عنوان منجی آخر زمان از او یاد شده، از نسل پیامبر اسلام (ص) و از فرزندان زهرا (س) و از اولاد حسین بن علی (ع) است و فرزند بلا فصل یازدهمین وارث پیامبر رحمت، امام حسن عسکری است. وی هم نام و هم کنیه با پیامبر خاتم است که در سال 255ه.ق متولد شده و تاکنون زنده است و به عنوان هدایتگر زنده‌ی الهی دستگیر هدایت طلبان است. او مبیّن زنده‌ی قرآن و باقی مانده‌ی عترتی است که نبی اسلام در حدیث ثقلین آحاد مسلمانان را به تمسک به قرآن و آنان برای هدایت و دوری از ضلالت و گمراهی فرمان داده است.

3- از ویژگی های منحصر به فرد این رهبر آسمانی که لقبش مهدی است، بر‌اندازی ظلم و ستم از همه‌ی زمین و بر پایی عدل و عدالت در سراسر گیتی است. بنابراین مهدویت نوعی نیست و اگر کسی نتواند زمین را از ظلم و فساد پاک گرداند و سعادت و نجات را برای همگان به ارمغان آورد، «مهدی» محسوب نمی‌شود.

      

منبع: پایگاه علمی فرهنگی محمد (ص)