شیعه پژوهی

نویسنده: مجتبی صداقت

این نوشتار در دو بخش، به بررسی حضور شیعیان و مسلمانان در قاره اروپا می پردازد. ماهیت این تحقیق، میدانی است؛ اما  با توجه به کمبود بودجه و زمان به روش کتابخانه ای پژوهش شده و چون کتاب های منبع - جز درباره چند کشور خاص – بسیار کم است یا اصلاً وجود ندارد از فضای اینترنت بهره گیری شده است گرچه با تأسف در سایت های فارسی نیز درباره بسیاری از کشورهای اروپایی یا اصلاً مطلبی وجود ندارد یا بسیار ناقص است . به هر حال؛ این نوشتار در ابتداء به تعریف شیعه و مطالب ضروری درباره اروپا می پردازد؛ سپس کلیاتی درباره اسلام و تشیع و اروپا و رابطه اینها با هم بیان می دارد و در قسمت دوم به حضور شیعه در تک تک کشورهای اروپایی اشاره می کند و هرکجا که تعداد شیعه درآنجا معلوم نبوده به بیان تعداد مسلمانان پرداخته است.

در لغت برای واژه «شیعه» معانی متعددی ذکر شده است: در کتاب العین آمده است:«الشیعة: قوم یتشیعون، أی: یهوون أهواء قوم و یتابعونهم. و شیعة الرجل: أصحابه و أتباعه. و کل قوم اجتمعوا على أمر فهم شیعة.»[1] در المفردات آمده است: «الشِّیعَةُ: من یتقوّى بهم الإنسان و ینتشرون عنه‏.»[2] در مجمع البحرین آمده است:«الشیعة: الفرقة إذا اختلفوا فی مذهب و طریقة.» [3] در کتاب لسان العرب آمده است:« الشِّیعةُ: أَتباع الرجل و أَنْصارُه‏.»[4] بنابراین برخی از معانی «شیعه» در لغت: «پیرو، یار، هوادار، تقویت کننده، انتشار دهنده، فرقه، حزب و گروه» می باشد. شیخ مفید، پیروی به همراه دوستی را معنای لغوی کلمه «شیعه»دانسته است. همچنین یادآور می شود که اگر لفظ«شیعه» با «ال» به کار رود و اضافه به لفظ دیگری نشود فقط بر پیروان امام علی ـ علیه السلام ـ اطلاق می شود. [5] در اصطلاح برای «شیعه» تعاریف متفاوتی شده است؛ از آن جمله: 1. کسانی که معتقدند پس از پیامبر دوازده تن از فرزندانش جانشین او می باشند. اینان غیر از محبت، قائل به پیروی محض از امامان خود هستند. آیت الله صافی گلپایگانی در تعریف شیعه چنین می نویسد: «فحقیقة مذهب الشیعة وجوهره : انهم یأخذون فی کل مسألة وقع الخلاف فیها بین الامة بقول الامام امیر المؤمنین وأولاده الائمة المعصومین علیهم السلام ، لا یقدمون علیهم أحدا من الامة .» [6] 2. از ابان بن تغلب در تعریف شیعه آمده است که: «الشیعة الذین إذا اختلف الناس عن رسول الله صلى الله علیه وآله أخذوا بقول علی علیه السلام ، وإذا اختلف الناس عن على علیه السلام أخذوا بقول جعفر بن محمد علیه السلام.» [7] 3. کسانی که قائل به جانشینی حضرت علی ـ علیه السلام ـ پس از پیامبر می باشند. مرحوم طبرسی در تعریف شیعه می نویسد: «الشیعة صارت فی العرف اسما لمتبعی أمیر المؤمنین علی ـ علیه السلام ـ على سبیل الاعتقاد لإمامته بعد النبی بلا فصل من الإمامیة و الزیدیة و غیرهم و لا یقع إطلاق هذه اللفظة على غیرهم من المتبعین سواء کان متبوعهم محقا أو مبطلا إلا أن یسقط عنه لام التعریف و یضاف بلفظ من للتبعیض فیقال هؤلاء شیعة بنی العباس أو شیعة بنی فلان.»[8] همچنین شیخ مفید می نویسد: «إذا ادخل فیه علامة التعریف فهو على التخصیص لا محالة لا تباع أمیر المؤمنین - صلوات الله علیه - على سبیل الولاء والاعتقاد لامامته بعد الرسول - صلوات الله علیه وآله - بلا فصل ونفی الامامة عمن تقدمه فی مقام الخلافة وجعله فی الاعتقاد متبوعا لهم غیر تابع لاحد منهم على وجه الاقتداء .» [9] 4. کسانی که محبت اهل بیت پیامبرـ علیهم السلام ـ را در دل دارند. [10] نظری اجمالی بر اروپا قاره اروپا در شبه جزیره‌ای در شمال غرب آسیا و در شمال آفریقا قرار گرفته‌است. این قاره که به دلیل قرار گرفتن در منطقه معتدل شمالی به قاره سبز معروف است بین آب های دریای سیاه در جنوب شرقی، دریای مدیترانه در جنوب، اقیانوس اطلس در غرب و دریای آدریاتیک در شمال قرار دارد. [11] مساحت آن با احتساب جزایر اطرافش حدود10101000میلیون کیلومتر مربع است و در اواسط سال 1980م(1359ش)795564000 نفر جمعیت داشته است.[12] اروپاییان، آریایی هایی بودند که به سمت غرب مهاجرت کردند و به سرزمین پرنعمت و زیبایی رسیدند که بعدها نام الهه «اروپ» بر آن نهاده شد که به مرور زمان به«اروپا» نامیده شد. [13] تاریخ اروپا برای تاریخ اروپا چند دوره قابل فرض است: 1. دوره قدیم( حکومت یونان از 8قرن ق.م و روم از 27سال ق.م) 2. دوره قرون وسطی(از قرن 6 و7 تا قرن 12 و 13) 3. دوره رنسانس(از قرن 13 تا قرن 17) 4. دوره جدید(از قرن 17 به بعد) [14] تاریخ اسلام و اروپا: برای تاریخ اسلام و اروپا چند دوره را می توان تصور کرد: 1. عصر نبوت پیامبر اسلام: ارتباط در حدّ نامه نگاری به قیصر بزرگ روم و مقوقس؛[15] 2. ادامه قرن اول هجری: شروع فتوحات مسلمانان؛ نخستین قسمت اروپا که در تحت سیطره دولت‌های اسلامی قرار گرفته‌است- بر حسب مأخذ ما- داغستان است. در سال 24 هجری در زمان خلافت عمر لشکریان اسلام این منطقه را از دست ساسانیان گرفتند و از سال 41 تا پایان قرن اول و همچنین تا سال 132 در تحت نفوذ امویان و پس از آن در دست عباسیان بود. لشکر اسلام در این قرن چند بار در حدود سال‌های 49و55 و61 هجری به منطقه بالکان رسیده و شهر قسطنطنیه را مورد حمله قرار دادند و هم از این قرن (سال 92 هجری) سردار بزرگ اسلامی طارق بن زیاد به همراهی موسی بن نصیر از آفریقا عبور کرده و پس از عبور تنگه‌ای که بعدها به نام طارق معروف شد وارد اسپانیا شدند و تا سال 100 یعنی پایان قرن اول تمام شبه جزیره (ایبری) اسپانیا و پرتقال به تصرف لشکریان اسلام در آمد. [16] 3. قرن دوم هجری: مسلمانان در تمام این قرن، بر اسپانیا حکومت می‌کردند و زد و خوردهای مسیحیان و شورش‌های محلی آنان تأثیری در ثبات و استحکام زمامداری اسلامی نداشت؛ به خصوص که در این قرن مسلمانان به کشور فرانسه نیز وارد شدند. نخست حربن عبدالرحمن سردار اسلامی اسپانیا در اول قرن دوم و بعد از آن به تدریج سمح بن مالک که از رجال پاکدامن و مورد علاقه خاص عمر بن العزیز خلیفه اموی بود و بعد عبدالرحمن بن عبدالله یمنی سردار شجاع و مدبر اسلامی. مناطق ناربونه، تولوز، کارکاسو، لیون و بردو که از مناطق جنوبی فرانسه است تصرف کرده از سلسله جبال پیرنه گذشتند. متأسفانه در وسط قرن دوم سیطره مسلمانان در فرانسه پس از 43 سال پایان یافت. لشکریان اسپانیا به سرداری همین فرماندهان در این قرن به ایتالیا، جزایر بالئار در مدیترانه، کورسیکا، جزایر سیسیل، مالت، سردانیه حمله کردند و در همین قرن نیز قبرس روس (روزیا) در تصرف مسلمانان در آمد. [17] 4. قرن سوم مناطق اطراف دریای مدیترانه به طور کلی در این قرن، به علت پایگاه‌هایی که مسلمانان در تونس و جزیره سیسیل به دست آورده بودند مورد توجه مسلمین بود. ایتالیا چندین بار مورد حمله قرار گرفت شهرهای برندیزیوم، تارنتوم باربوم، بتونتوم تصرف شد به علاوه لشکریان مسلمان اسلامی در این قرن از جبال آلپ گذشته و به سویس رسیدند. و از طرف شمال، ایتالیا را مورد حمله قرار دادند. همین طور صقلیه، مالت، کرت در دریای مدیترانه و سواحل پروانس در فرانسه تحت تصرف مسلمانان بود؛ ولی مسلمین در اواخر این قرن قبرس را از دست دادند. [18] 5. قرن چهارم قرن چهارم را قرن شورش‌ها و زد و خوردهای گوناگون، میان مسیحیان اروپا مانند فرانک‌ها و امپراطوران روم شرقی و میان حکومت‌های اسلامی مثل امویان قرطبه در اسپانیا فاطمیون، بنی ساج حاکمین آذربایجانی داغستان و بنی ‌اغلب باید دانست. مسیحیان در اسپانیا پیشرفت کندی را شروع کردند. [19] 6. قرن پنجم در این قرن مسلمانان در نواحی بالکان و مدیترانه به پیشرفت‌های زیادی نایل شدند و تقریباً تمام جزایر بالئار، سردانید، صقلیه، مالت، جزایر اژه در مدیترانه و لماسیا و تراکیه در بالکان به تصرف مسلمین درآمد، یکه‌تاز این میدان در این قرن خلفای فاطمی مصر بودند که مستقیماً خودشان و یا سرداران آن‌ها مثل بنی‌کلب، حکمرانی می‌کردند. [20] 7. قرن ششم و هفتم این دو قرن را قرن استقرار و آرامش و در اسپانیا دو قرن عقب‌نشینی مسلمان‌ها باید نامید. در پایان قرن هفتم قسمت اعظم اسپانیا به دست مسیحیان بود. در قفقاز مسلمانان به پیشرفت‌هایی نایل شده، دربند باب الابواب به وسیله ایلخانان ایرانی تصرف شد. جنگ‌های صلیبی در این دو قرن نقش مهمی در دست به دست شدن مناطق اروپایی ترکیه (قسطنطنیه) داشت. قفقاز و ارمنستان نیز به تدریج تحت سیطره مسلمانان قرار می‌گرفت. [21] 8. قرن هشتم از اسپانیا (اندلس) جز قسمت کوچکی که تحت سیطره بنی نصر بود چیزی در دست مسلمین باقی نمانده و در مدیترانه نیز مسلمین فعالیتی ندارند؛ ولی از طرف جنوب اروپا عثمانیان پیش می‌روند. تمام جنوب رود دانوب در بالکان و منطقة افلاق و جزایر ایونیه و متصرفات روم شرقی به دست عثمانیان افتاده. در قفقاز نیز آل جلایر و امراء قره قوینلو و سپس امیر تیمور تقریباً تمام قفقاز جنوبی را متصرف شده‌اند و از طرفی از ناحیه دربند (باب الابواب) گذشته (استپ)‌های روسیه تحت فرمان مغولان مسلمان درآمده است. [22] 9. قرن نهم این قرن آخرین قرن حکومت دولت‌های اسلامی بر اسپانیا است. در سال 898 هجری چراغ نیمه روشن اسلام در این سرزمین که به دست پادشاهان بنی‌نصر افروخته بود خاموش شد و دوران تاریک تفتیش عقاید که از ننگ‌های تاریخ بشریت است و صفحات آن از قتل‌ها، غارت‌ها، جنایات، تبعیدها و شکنجه‌ها مالامال است شروع شد. ولی عثمانیان همچنان پیش می‌روند. اوترانتو در ایتالیا، بوسنی و صربستان و افلاق (یوگسلاوی) شبه جزیره کریمه در روسیه، سالونیک؛ قسطنطنیه، آتن پایتخت یونان و آلبانی را متصرف شده‌اند و بزرگ‌ترین امپراطوری‌های جهان را به وجود آورده‌اند. [23] 10. قرن دهم این قرن نیز ستاره حکومت آل عثمان می‌درخشد. در حالی که آخرین فردهای مسلمانان اندلس در چنگال دژخیمان (انگیزه‌سیون) محاکم تفتیش دست و پا می‌زدند قسمت عمده مجارستان، ملداوی و طولون به تصرف عثمانیان در می‌آید فرماندهان تاتارقرم تا مسکو پایتخت روسیه پیش تاختند و تمام شبه‌جزیره کریمه و تنگة کرچ و دونتس را تصرف کردند. [24] 11. قرن یازدهم و دوازدهم: دیگر دامنه نفوذ و اقتدار دولت‌های اسلامی به نهایت درجه خود رسیده است. نزدیک یک قرن در جا زدن و سپس تنزل و انحطاط ... . در این قرن آخرین دسته مسلمانان به سال 1018 از اسپانیا اخراج شدند. کرت پودولیا از لهستان به تصرف عثمانی‌ها درآمد ولی مجارستان و موره و سپس پودولیا از دست آن‌ها خارج شد. دست نشاندگان عثمانی در روسیه نیز به عقب‌نشینی تدریجی پرداختند. دولت عثمانی حالت دفاع به خود گرفته است. در قرن دوازدهم دست عثمانی از اکثر مناطق روسیه کوتاه شد و دربند (باب‌الابواب) و باکو بین روسیه و ایران دست به دست گردید. [25] 12. قرن سیزدهم این قرن ابتدای زوال قدرت‌های اسلامی محسوب می‌شود. بوسنی، افلاق، بسارابی، ملداوی، بلغارستان و یونان از تصرف عثمانی خارج می‌شود، و از بالکان فقط آلبانی، صربستان جنوبی، مقدونیه، در تصرف آن‌ها باقی است. داغستان را روس‌ها در 1228 از ایران می‌گیرند. جزایر اژه نیز بین عثمانی‌ها و دولت یونان تقسیم می‌شود. قبرس را انگلیسی‌ها متصرف می‌شوند. تمام متصرفات عثمانی در روسیه از دست می‌رود. در سایر قسمت‌های ممالک اسلامی نیز تجزیه‌های عظیمی صورت می‌گیرد . [26] 13.قرن چهاردهم آخرین دولت اسلامی اروپا دولت آلبانی بود که به صورت یک کشور کمونیستی درآمد و تنها منطقه اروپا که در تحت نفوذ یک حکومت مسلمان است قسمت اروپایی‌ ترکیه است (اسلامبول و چند جزیره در دریای اژه یعنی ایمروز و بوزکادا) و دیگر هیچ ... . مسلمان در اروپا فراوان است و در بحث جهان اسلام مورد مطالعه واقع خواهد شد. باید دانست که نیمه دوم قرن چهاردهم را (نیم قرن آزادی) باید نامید؛ هر چند که اکنون هیچ کشور مسیحی در تصرف مسلمانان نیست ولی در چند سال اخیر کشورهای مسلمان متعددی از تحت سلطه اروپاییان بیرون آمده‌اند؛ مثل پاکستان، اندونزی، مراکش، تونس و پاره‌ای دیگر از کشورهای آفریقایی.[27] بعد از جنگ جهانی دوم با مهاجرت مسلمانان ، مخصوصا به اروپای غربی، شمار مسلمانان به نحو قابل ملاحظه ای رو به افزایش نهاد؛ از این رو اروپاییان برای جلوگیری از گسترش اسلام از هیچ کاری فرو گزار نکردند. پروژهه اسلام هراسی از موفق ترین برنامه های آنان برای جلوگیری اسلام در اروپا بوده است. نکاتی درباره مسلمانان و شیعیان در اروپا بخش اعظم جمعیت این قاره، مسیحی اند. گروهی از آنان یهودی و اقلیتی نیز مسلمان اند. به جز دو کشور آلبانی و ترکیه که اکثر مردمشان مسلمان هستند بقیه مسلمانان این قاره عمدتاً غیر بومی و عموماً آسیایی یا آفریقایی الاصلند؛ حال آنکه نفوذ دین اسلام در قاره اروپا و خصوصاً اروپای جنوبی و شرقی سابقه کهنی دارد. [28] در قاره اروپا، ترک ها، مردمان شبه قاره هند، عراقی ها و ایرانی ها بیشترین افراد مهاجر شیعه را تشکیل می دهند. طبق نقل روزنامه «کلنر اشتادت انسایگر»، براساس سرشماری که خیلی قبل انجام شده از مجموع ??? میلیون نفر جمعیت اروپا، ?? میلیون نفر، مسلمان اند . [29] پس از آسیا و افریقا ، قاره اروپا به لحاظ همسایگی با این دو قاره و ارتباطات طولانی مردم حاشیه این قاره، با سرزمین های اسلامی در طول تاریخ، از جمعیت قابل توجه مسلمان برخوردار است و اکنون با نزدیک به 7 درصد پذیرش جمعیت اسلامی جهان در مقام سوم قرار دارد. اروپای شرقی و شبه جزیره بالکان به لحاظ ارتباطات تاریخی با آسیای غربی و به ویژه در زمان تسلط امپراتوری عظیم عثمانی در نیمه دوم قرن 19 الی اوایل قرن 20 از گسترش سریع آئین اسلام برخوردار بوده و در سایر کشورهای اروپای غربی و شمالی و جنوبی نیز به واسطه ارتباطات مردمی به ویژه مهاجرت مسلمانان و ازدواج های گسترده با سکنه این کشورها از جمله آلمان و فرانسه از جمعیت قابل ملاحظه ای از مسلمانان برخوردارند. [30] جمعیت مسلمانان در اروپا در مناطق مختلف این قاره بسیار متفاوت است. به‌طور کلی در کشورهای شرق اروپا، از جمله کشورهای عضو حوزه بالکان و کشورهای شرق اروپا، به خصوص روسیه، بلغارستان، آلبانی، بوسنی، مونته‌نگرو، قبرس، یونان و جمهوری مقدونیه که از کشورهای تازه استقلال یافته از یوگسلاوی سابق به ‌شمار می‌رود اقلیت مسلمان با ریشه‌های چند صد ساله زندگی می‌کنند؛ در حالی که در غرب اروپا، جمعیت مسلمانان را بیشتر مهاجرانی تشکیل می‌دهند که از دهه 1960م به این سو به قاره اروپا، مهاجرت کرده‌اند. این جمعیت بیشتر در کشورهایی مانند فرانسه، بریتانیا، آلمان، اتریش، سوئیس، بلژیک، هلند و سوئد ساکن هستند. در بسیاری از کشورهای اروپایی، مسلمانان بزرگترین اقلیت مذهبی را تشکیل می‌دهند. کمیسیونر عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در آخرین برآورد خود تخمین زده است که 70 درصد ساکنان کشور آلبانی در شرق اروپا واقع در حوزه بالکان مسلمان هستند. 99 درصد جمعیت تازه استقلال یافته کوزوو را هم مسلمانان تشکیل می‌دهند. بیشتر جمعیت کشورهای آذربایجان، قزاقستان و ترکیه هم که در هر دو قاره آسیا و اروپا واقع شده‌اند مسلمان هستند. کوزوو و منطقه «سنجک» که بین صربستان و مونته‌نگرو واقع شده است هم دارای اقلیت مسلمان است. بلغارستان و جمهوری مقدونیه هم دارای شهروندان مسلمان هستند که اقلیت را در این مناطق تشکیل می‌دهند. در برخی از شهرهای اروپایی، مانند بندر مارسی در فرانسه، و بندر روتردام در هلند 25 درصد جمعیت را مسلمانان شامل می‌شوند. 35 درصد ساکنان شهر مالمو، که یکی از شهرهای مهم کشور سوئد به شمار می‌رود هم مسلمان هستند. بیش از 10 درصد ساکنان شهرهای دیگر اروپا، مانند پاریس، بروکسل، لندن و کپنهاگ هم مسلمان هستند و یک میلیون و پانصد هزار نفر از ساکنان شهر مسکو، یعنی حدود 10 درصد جمعیت این شهر را هم مسلمانان تشکیل می دهند. مهاجران مسلمان از ملیت‌های مختلف و با توجه به نزدیکی‌های کشور مبدأ با کشورهای مقصد به اروپا مهاجرت کرده‌اند. برای مثال درصد بسیار زیادی از مسلمانان ساکن بریتانیا را مسلمانان شبه قاره هند شامل می‌شوند که سال‌ها مستعمره انگلیس بوده است. فرانسه هم وضعیتی مشابه با بریتانیا دارد و اکثر مسلمانان ساکن فرانسه از کشورهای پیشتر مستعمره پاریس به این کشور مهاجرت کرده‌اند و از شمال آفریقا آمده‌اند؛ اما مسلمانان بلژیک و هلند بیشتر از مراکش و ترکیه به این دو کشور مهاجرت کرده‌اند. مهاجرانی که از ترکیه به آلمان سفر کرده‌اند هم دارای جمعیت زیادی در این کشور هستند. شمار زیادی از پاکستانی‌ها و سومالی‌تبار‌ها به سوئد رفته‌اند و تعداد زیادی از عراقی‌ها هم اکنون در سوئد اقامت دارند. در حال حاضر تنها کشورهای آلبانی و کشور تازه استقلال‌یافته کوزوو، بوسنی، شهر استانبول ترکیه که در قاره اروپا واقع شده و همین‌طور جمهوری‌های روسیه که در شمال قفقاز و منطقه ولگا هستند، دارای اکثریت مسلمان هستند. براساس آمار مؤسسه مرکز اسناد اسلام که در آلمان واقع است در سال 2006 حدود 53 میلیون نفر از ساکنان اروپا را مسلمانان تشکیل می‌دهند و 16 میلیون نفر از ساکنان کشورهای عضو اتحادیه اروپا مسلمان هستند. براساس تحقیقاتی که پروفسور فیلیپ جنکینز استاد دانشگاه پن انجام داده است تا سال 2100 میلادی 25 درصد جمعیت اروپا را مسلمانان تشکیل خواهند داد. جمعیت مسلمانان اروپا - بدون احتساب روسیه- از 30 سال پیش تا کنون سه برابر شده و کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند تا سال 2020 میلادی دو برابر خواهد شد. در سال 2005 میلادی در 25 کشور یک میلیون و هشتصد هزار نفر به شمار مهاجران افزوده شده است. این میزان حدود 85 درصد از افزایش جمعیت در کل اروپا را شامل می‌شود و این در حالی است که نرخ زاد و ولد در میان مسلمانان اروپا سه برابر بیشتر از غیرمسلمانان است و انتظار می‌رود در سال 2050 میلادی از میان هر 5 نفر شهروند اروپایی، یک نفر مسلمان باشد؛ اما شمار دیگری از تحلیلگران نسبت به درستی این آمار و نرخ رشد مسلمانان در اروپا تردید دارند. این افراد چنین استدلال می‌کنند که افزایش جمعیت در میان مسلمانان ساکن اروپا به شدت کاهش یافته است. این عده همچنین می‌گویند که در سال‌های اخیر محدودیت‌های زیادی در مورد مهاجرت به اروپا انجام شده است و افزایش جمعیت مسلمانان اروپا در سال‌های آینده بر جمعیت کل اروپا نسبت به حال حاضر تأثیر زیادی نخواهد داشت.[31] شیعیان اروپا: شیعیان در اروپا را بر چند قسم اند: 1. غیر مسلمانانی که با اطلاع از حقانیت اسلام، شیعه می شوند. این نوع از شیعیان را شیعه بومی اروپا می نامیم. 2. مسلمانانی که با هجرت به اروپا، در آنجا اقامت گزیده اند. این دسته از مسلمانان بر اساس انگیزه هجرت بر چهار دسته اند: الف) کسانی که به خاطر کار و تجارت به اروپا سفر نموده اند؛ به عنوان نمونه پس از جنگ جهانی دوم مسلمانان برای بازسازی وارد اروپا شدند. که بعد از بازسازی آنجا سکونت دائم گزیدند. ب) افرادی که برای تحصیل به آنجا سفر کرده اند که یا موقت در آنجا ساکن هستند یا به صورت دائمی در آنجا مشغول به کار می شوند.[32] ج) مبلغینی که برای تبلیغ دین به آنجا سفر نموده اند. د) افرادی که بالاجبار از کشورشان اخراج شدند یا به خاطر نجات از جنگ در کشورشان مجبور به اقامت گزیدن در کشورهای دیگر از جمله کشورهای اروپایی شده اند. کشور فلسطین، عراق، لبنان، افغانستان از جمله این کشورها می باشد. ه) افرادی که برای حفظ مذهب خود به اروپا سفر کردند؛ مانند زنانی که برای داشتن حجاب خود از ترکیه به اروپا مهاجرت کردند.

منبع: سایت تخصصی شیعه شناسی 

--------------------------------------------------------------------------------
[1] . فراهیدى، خلیل بن احمد؛ کتاب العین، ج‏2، ص 191؛ انتشارات هجرت، قم، دوم، 1410 ق.
[2] . راغب اصفهانى، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن،ص470؛ دارالعلم‏- الدار الشامیة، دمشق‏- بیروت، اول، 1412 ق.
[3] . طریحى، فخر الدین؛ مجمع البحرین، ج4،ص355؛ کتابفروشى مرتضوى، تهران، سوم، 1375 ش.
[4] . ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب،ج‏8، ص 188؛ دار صادر، بیروت، سوم، 1414 ق.
[5] . شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری؛ أوائل المقالات، ص 34-35؛ دار المفید، بیروت، دوم،1414ق.
[6] . صافی گلپایگانی، لطف الله؛ امان الامة من الاختلاف،ص24؛ العلمیة، قم، اول، 1397ق.
[7] . امان الامة من الاختلاف،ص24.(همان)
[8] . طبرسى فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن،ج‏4، ص486؛ انتشارات ناصر خسرو، تهران، سوم، 1372 ش.
[9] . أوائل المقالات، ص35 .(همان)
[10] . فرمانیان، مهدی؛ آشنایی با فرق تشیع،ص23؛ مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، قم، اول، 1387ش.
[11] . www.fa.wikipedia.org
[12] . حاج سید جوادی، احمد صدر ؛‌ فانی، کامران؛ خرمشاهی، بهاء الدین؛ دائرة المعارف تشیع،ج2 ،ص80 ؛نشر شهید سعید محبی، تهران، سوم،1375ش.
[13] . www.fa.wikipedia.org
[14] . www.fa.wikipedia.org
[15] . احمدی میانجی، علی؛ مکاتیب الرسول، ج2، ص390- 417؛ دارالحدیث، تهران، اول، 1419ق.
[16] . www.hawzah.net
[17] . www.hawzah.net
[18] . www.hawzah.net
[19] . www.hawzah.net
[20] . www.hawzah.net
[21] . www.hawzah.net
[22] . www.hawzah.net
[23] . www.hawzah.net
[24] . www.hawzah.net
[25] . www.hawzah.net
[26] . www.hawzah.net
[27] . www.hawzah.net
[28] . دائرة المعارف تشیع، ج2، ص80 .(همان)
[29] . www.islamineurope.ir
[30] . www.shahrvandemrouz.com
[31] . www.shahrvandemrouz.com
[32] . برای اطلاع بیشتر در این زمینه ر.ک: مقاله تحصیل در اروپا: نوشته سرتیپ عباس قلی اسفندیاری در مجله خاطرات وحید؛ سال 1353 ش ، اسفند شماره 41و39و38. مقاله اعزام نخستین گروه محصلین به اروپا ؛فتح الدین فتاحی؛ همان، شماره 36تا42و 179 و180 و183.