ابوعبدالله جعفر بن محمد متخلص به رودکی و ملقب به استاد الشعرا (زاده‌ی ۴ دی ۲۳۷ در رودکِ سمرقند و درگذشته‌ی ۳۱۹ ه. ش) نخستین شاعر بزرگ پارسی‌سرای ایرانی و پدر شعر فارسی است.

نویسنده: مسعود بسیطی

ویرایش: زهرا مرادی 

ابوعبدالله جعفر بن محمد متخلص به رودکی و ملقب به استاد الشعرا (زاده‌ی ۴ دی ۲۳۷ در رودکِ سمرقند و درگذشته‌ی ۳۱۹ ه. ش) نخستین شاعر بزرگ پارسی‌سرای ایرانی و پدر شعر فارسی است.

این شاعر بلند آوازه‌ی ایرانی که به دلیل آثار ناب و ابداعات بدیعش در شعر و ادب فارسی، در میان سخنوران به القابی همچون آدم الشعرا، ابو الشعرا، سلطان الشعرا و استاد الشعرا معروف بوده، از پرکارترین شاعران ایرانی به شمار می‌رود. این حقیقت از تنوع اشعار رودکی از نظر وزن، قالب و محتوا نیز قابل تشخیص است. با این وجود، از تمام آثار رودکی که گفته می‌شود بیش از یک میلیون و سیصد هزار بیت و همچنین شش مثنوی بوده، حدودا هزار بیت، آن هم به صورت ابیاتی پراکنده به همراه چند قصیده، غزل و رباعی به جای مانده است. یکی از آثار برجسته‌ی رودکی، به نظم درآوردن کتاب کلیله و دمنه به فارسی بود که از آن گنجینه‌ی بی بدیل هم تنها ابیاتی پراکنده در متون ادبی به چشم می‌خورد. اگر این اثر که به تخمین شیخ بهایی در کتاب کشکول، بالغ بر دوازده هزار بیت بوده، از بین نرفته بود، امروز در زمره‌ی یکی از بزرگترین افتخارات و مواریث نظم فارسی به شمار می‌رفت و بیش از پیش، نبوغ و استعداد سراینده‌ی آن آشکار می‌شد.

رودکی نزد شاعران و ادیبان هم عصر خویش همواره به بزرگی توصیف می‌شد و دارای چنان مرتبه و منزلتی در شعر و ادب بود که ابوالفضل بلعمی وزیر دانشمند سامانیان در وصفش نوشت «در عرب و عجم، رودکی را نظیری نیست». اقرار به منزلت والای رودکی در میان ادیبان و توصیف وی به استادی، تنها به همان دوران ختم نشد بلکه شاعرانِ پس از او همچون دقیقی، کسایی، فرخی، عنصری، رشیدی سمرقندی، نظامی، فردوسی و دیگران، از این شاعر اعجوبه‌ی ایرانی به بزرگی و احترام یاد کرده و بسا او را سلطان شاعران خوانده اند. به علاوه، فرخی سیستانی، خاقانی شروانی، ابوسعید ابوالخیر، مولوی، حافظ و شعرای بسیار دیگری، سروده‌های رودکی را در اشعار خود به شیوه‌ی تضمین آوردند.

تجلیل از رودکی و آثارش، به ایران و ادبیات فارسی ختم نمی‌شود. بلکه آوازه‌ی او و اشعارش تا آنجا پیچید که دبیر کل سازمان ملل در سال 2008 گفت «اشعار رودکی می‌تواند مبنای اتحاد جهانی قرار بگیرد، چراکه او شاعر خوبی ها و عدالت بود». در باب جایگاه جهانیِ رودکی این نکته نیز قابل توجه است که یکی از دهانه‌های برخوردی بر سطح سیاره تیر، به نام این شاعر ایرانی پارسی زبان، ثبت شده است.

در میان همه‌ی توصیفاتی که می‌توان از رودکی و نقش زیربنایی اش در ادبیات فارسی – چه از نظر محتوایی و چه از منظر شیوه‌های سرایش – نام برد و تجلیل کرد، یک ویژگی منحصر بفرد وجود دارد که کمتر به آن پرداخته شده است. ویژگی ممتازی که بی شک خود رودکی نیز به وصف شدن با آن، بیش از هر تعریف و تمجید دیگری به خود خواهد بالید! افتخار نخستین شاعر پارسی گوی علوی و فاطمی بودن!

آری، ابوالشعرا، استاد الشعرا، سلطان الادبا، نخستین شاعری است که به زبان فارسی در وصف امیر مومنان و فاطمه زهرا سلام الله علیهما شعر سروده است. و آدم الشعرا خوانده شدن رودکی (به معنای اولین شاعر پارسی سرا) گواهی است بر این حقیقت که شعر و ادب فارسی، از آغاز با منقبت و محبت پیامبر و خاندان پاکش عجین بوده و پیوندی ناگسستنی داشته است. معروفی بلخی که هم عصر رودکی بود، قسمت کوچکی از این ارادت را که توسط سلطان شاعران رودکی به نظم کشیده شده بود، اینچنین فاش می‌کند:

از رودکی شنیدم استاد شاعران

اندر جهان به کس مَگِرو جز به فاطمی

ابیات زیر هم نخستین شعر پارسی بازمانده در منقبت امیر مومنان امام علی علیه السلام در بیش از یک هزار سال پیش است. استاد الشعرا در این دو بیت، نیک بختی در دو جهان را در مهرورزی به علی امیرالمومنین اعلام کرده و چنین سروده:

کسی را که باشد به دل مهر حیدر          

شود سرخ رو در دو گیتی بِه آور

اَیا سَرو بُن، در تک و پوی آنم

که فَرغَند آسا، بپیچم به تو بَر

آنچه درباره‌ی رودکی ستودنی و قابل توجه است، آن است که رودکی در ایامی محبت و ارادت خویش را به علی مرتضی و صدیقه زهرا به شعر ثبت کرد که محبان خاندان وحی، به شدت مورد غضب بودند. تا آنجا که همه‌ی اموال این شاعر بی بدیل را به جرم اعتقاد و ارادتش به امیر مومنان و فاطمه زهرا، تصاحب کردند، دنده هایش را شکستند و چشمانش را کور نمودند.

همچنانکه پیشتر اشاره شد، حجم اشعار رودکی بسیار زیاد بوده، اما با بلاهایی که خشک مغزان مقدس مآب بر سر پدر شعر فارسی و شاعر نابغه‌ی آن روزگار آوردند، از میان رفتن این اشعار، نکته‌ی چندان غیر منتظره‌ای نیست. بی تردید چنانچه تمامی دیوان رودکی به دست ما رسیده بود، چکامه‌های جاودان بسیاری در مناقب و فضایل اهل بیت می‌یافتیم.

شایسته است مشاهیر و مفاخری همچون پدر شعر فارسی را برای نسل جوان کشورمان بیش از پیش معرفی کنیم تا ضمن حفظ و احیای میراث ادبی و تمدنی خود، با ریشه های ارادت و محبت مشاهیر این سرزمین با اهل بیت پیام‌آور رحمت و دلایل و قدمت این دلدادگی آشنا گردند.