نامه امام علی (ع) به مالک اشتر، از آثار ماندگار و ارزشمندی است که به مثابه یک منشور حقوق شهروندی و اصول حکمرانی عادلانه عمل می‌کند. در این نامه، اصول اخلاقی و سیاسی مورد نیاز حاکمان برای رعایت حقوق مردم به گونه‌ای کامل و شفاف بیان شده است.

حجت الاسلام و المسلمین محمد حسین امین، نویسنده، مشاور و پژوهشگر دینی، در نوشتاری اختصاصی برای ابنا، درباره «منشور حقوق شهروندی در نگاه امام علی (ع)» بحثی ارائه داده است که آن را در اینجا منعکس کرده ایم.

نامه امام علی (ع) به مالک اشتر، فرمانی جاودان از امام به یکی از استانداران خود، مالک اشتر نخعی است که در تاریخ به‌عنوان یک سند برجسته از حکمرانی عادلانه و حقوق شهروندی شناخته می‌شود. این نامه نه تنها بر اصول سیاست‌گذاری و مدیریت، بلکه بر ارزش‌هایی چون عدالت، مدارا و رعایت حقوق مردم تأکید می‌کند. در این مقاله به بررسی بخش‌هایی از این نامه تاریخی و تبیین آموزه‌های حقوقی و اخلاقی امام علی (ع) درباره رعایت حقوق شهروندان می‌پردازیم.

۱. عدالت؛ محور حکومت‌داری

از مهم‌ترین اصولی که امام علی (ع) در این نامه بر آن تأکید کرده، عدالت است. امام به مالک سفارش می‌کنند که باید عدالت را محور حکومت‌داری قرار دهد و در برابر همگان، اعم از ضعیف و قوی، به یکسان رفتار کند.

وَ أَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ، وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ، وَ اللُّطْفَ بِهِمْ، وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ.

و رحمت بر مردم و محبت و لطف به آنان را در قلب خود جای ده و بر آن‌ها همچون حیوانی درنده مباش که خوردن آن‌ها را غنیمت شماری .

در این فراز، امام بر اهمیت رعایت مهربانی و رحمت نسبت به مردم تأکید کرده و هشدار می‌دهند که حاکم نباید ظالمانه با مردم برخورد کند. این تاکید بر رفتار انسانی و رعایت حقوق مردم، نمونه‌ای از حقوق شهروندی است که در اسلام بسیار بر آن توصیه شده است.

۲. حفظ کرامت انسانی

امام علی (ع) در بخشی از نامه خود به مالک اشتر، حفظ کرامت انسانی را یکی از وظایف اصلی حاکم دانسته‌اند. این نکته در واقع تأکید بر یکی از اصول اساسی حقوق بشر و شهروندی است که به نوعی ریشه در آموزه‌های اسلامی دارد.

وَ إِنَّمَا یُسْتَدَلُّ عَلَى الصَّالِحِینَ بِمَا یُجْرِی اللَّهُ لَهُمْ عَلَى أَلْسُنِ عِبَادِهِ.

نیکوکاران را می‌توان از چیزی شناخت که خداوند بر زبان بندگانش درباره آنان جاری می‌سازد.

این جمله به ارزش والای رفتار نیک حاکم اشاره دارد که باعث می‌شود مردم به او احترام بگذارند و از کرامت انسانی خود لذت ببرند. امام علی (ع) در واقع تأکید دارند که رفتار عادلانه و باوقار حاکم، به مردم این امکان را می‌دهد که آزادانه از کرامت انسانی خود بهره‌مند شوند.

۳. اهمیت توجه به ضعیفان و اقشار محروم

در ادامه، امام علی (ع) مالک را به رعایت حقوق ضعیفان و اقشار آسیب‌پذیر توصیه می‌کنند. امام بر این باورند که حمایت از این قشر و رفع نیازهای آنان، وظیفه اصلی حاکم است.

فَإِنَّ فِی النَّاسِ ضَعِیفاً، وَ ذَا حَاجَةٍ، وَ مَحْرُوماً، وَ مُبْتَلًى.

زیرا در میان مردم، افراد ضعیف، نیازمند، محروم و گرفتار وجود دارند.

این جمله نشان از مسئولیت اجتماعی حاکمان نسبت به ضعیفان دارد. امام علی (ع) تأکید می‌کنند که حکومت نباید خود را تنها مشغول امور ثروتمندان و نیرومندان کند، بلکه باید توجه خاصی به نیازهای افراد کم‌درآمد و آسیب‌پذیر داشته باشد.

۴. حاکمیت اخلاق و صداقت در برخورد با مردم

امام علی (ع) در نامه به مالک اشتر بر اهمیت اخلاق و صداقت در مدیریت تأکید دارند. ایشان مالک را به رعایت صداقت در برخورد با مردم سفارش می‌کنند و می‌فرمایند که باید از دروغ و تزویر به شدت پرهیز کند.

وَ اجْعَلْ نَفْسَکَ وَ أَهْلَکَ وَ مَنْ لَکَ فِیهِ هَوًى فِی الرَّعِیَّةِ فِی سَوَاءٍ.

و خود و خانواده و نزدیکانت را با مردم یکسان بدان.

این توصیه امام نشان می‌دهد که حاکم نباید در برخورد با مردم دوگانگی و تبعیض به خرج دهد، بلکه باید با انصاف و صداقت با آنان رفتار کند. این اصل اخلاقی به عنوان یکی از اصول اساسی حقوق شهروندی در آموزه‌های اسلامی برجسته شده است.

۵. پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری حاکم

یکی دیگر از اصولی که امام علی (ع) در این نامه به آن اشاره دارند، اهمیت پاسخگویی حاکم در برابر مردم است. ایشان مالک را از خودکامگی و اعمال فشار بر مردم نهی می‌کنند و به او یادآور می‌شوند که باید در برابر خدا و مردم پاسخگو باشد.

وَ لاَ تَقُولَنَّ إِنِّی مُؤَمِّرٌ آمُرُ فَأُطَاعُ، فَإِنَّ ذَلِکَ دَاخِلٌ فِی قَلْبِ الْحَاکِمِ.

هرگز نگو که من فرمان می‌دهم و باید اطاعت شوم، چرا که این باعث ورود کبر و غرور در دل حاکم می‌شود.

امام علی (ع) در اینجا بر مسئولیت‌پذیری و اهمیت فروتنی در برابر مردم تأکید می‌کنند و این اصل را به‌عنوان یکی از ارزش‌های اخلاقی و مدیریتی برای حاکم برجسته می‌سازند. پاسخگویی و فروتنی حاکم موجب می‌شود که مردم به او اعتماد کنند و حکومت نیز پایدار بماند.

نامه امام علی (ع) به مالک اشتر نه تنها یک فرمان حکومتی است، بلکه به عنوان یک منشور جامع حقوق شهروندی در اسلام می‌درخشد. در این نامه، امام اصولی همچون عدالت، کرامت انسانی، حمایت از ضعیفان، صداقت و مسئولیت‌پذیری را به عنوان اصول پایه برای حاکمان معرفی کرده‌اند. این آموزه‌ها نشان‌دهنده نگاه جامع اسلام به حقوق شهروندی و نیاز به رعایت اصول اخلاقی و انسانی در حکمرانی است. بدون شک، این نامه به‌عنوان یک الگوی جاودان، همواره برای مسلمانان الهام‌بخش خواهد بود و می‌تواند در دنیای امروز نیز مبنایی برای حقوق شهروندی و حاکمیت عادلانه باشد.

منابع و پاورقی‌ها:

۱. نهج البلاغه، نامه ۵۳ - توصیه امام علی (ع) به مالک اشتر درباره عدالت
۲. همان - اشاره به کرامت انسانی و رفتار نیک حاکم
۳. همان - توصیه امام علی (ع) به مالک درباره توجه به ضعیفان
۴. همان - اهمیت صداقت و اخلاق در حکمرانی
۵. همان - مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی حاکم