حضرت معصومه علیها السلام پرورش یافته دامان عصمت و طهارت است. او از همان اوان کودکی، تحت تعلیم و تربیت امام موسی کاظم علیه السلام و امام رضا علیه السلام قرار گرفت و از جهت شخصیت فردی و کمالات روحی، به آنجا رسید که شیخ عباس قمی درباره اش می گوید: «برحسب آنچه به ما رسیده، افضل دختران موسی بن جعفر علیه السلام، سیده جلیله معظمه، فاطمه بنت موسی علیه السلام، معروف به حضرت معصومه علیها السلام، است»(1) و شیخ محمّد تستری پا را از این فراتر نهاده و فضیلت آن حضرت را دربین فرزندان امام کاظم علیه السلام، غیر از امام رضا علیه السلام، بی نظیر دانسته و گفته است: در میان فرزندان امام موسی کاظم علیه السلام با آن همه کثرتشان، بعد از امام رضا علیه السلام، کسی هم شأن حضرت معصومه علیها السلام نیست(2).

فضائل ومناقب حضرت معصومه علیها السلام را باید از لابه لای تاریخ زندگی آن حضرت و احادیث جست وجو کرد. بعضی از این احادیث مستقیماً در فضیلت حضرت معصومه علیها السلام است وبرخی دیگر مربوط به فضیلت زیارت آن حضرت است که نشان دهنده کمالات روحی حضرت معصومه علیها السلام می باشد.

فضایلی که مستقیماً مربوط به آن حضرت است، عبارت اند از:

۱. دختر آل رسول صلی الله علیه وآله

اولین فضیلت آن حضرت، این است که دختر، خواهر و عمه ولیّ خدا می باشد؛ چنان که در زیارت نامه آن حضرت تصریح شده است. در زیارت نامه حضرت معصومه علیها السلام، حضرت به عنوان دختر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم، دختر فاطمه علیها السلام، دختر خدیجه علیها السلام و … معرفی شده است.

این تعبیرات تنها شرافت خانوادگی آن حضرت را بیان نمی کند؛ بلکه بیانگر آن است که از نظر مقامات عالی معنوی و ملکوتی، آن حضرت فرزند روح و جسم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم، حضرت زهرا علیه السلام، خدیجه علیها السلام و امامان معصوم علیهم السلام است(3).

۲. بشارت پیش ازمیلاد

موضوعی که نشان از عظمت و منزلت حضرت معصومه علیها السلام دارد، پیشگویی جدّ بزرگوارش، امام صادق علیه السلام، از تولد آن حضرت است . این پیشگویی چند بار صورت گرفته است.

الف. راوی می گوید: «نزد امام صادق علیه السلام رفتم و دیدم آن بزرگوار با کودکی که در گهواره است، سخن می گوید. با تعجب از آن حضرت پرسیدم: آیا شما با کودکی که درگهواره است، سخن می گویید؟ آن حضرت فرمود: آری، اگر توهم مایل هستی نزد او بیا وبا او حرف بزن.

نزدیک رفته، به کودک سلام کردم، کودک جواب مرا داد و فرمود: نامی راکه برای دختر خود انتخاب کرده ای عوض کن؛ زیرا خداوند آن نام را دوست ندارد.

خداوند چند روز پیش به من دختری عطا کرده بود که من نام او را حمیرا گذاشته بودم. سخن گفتن نوزاد، اطلاع او از اخبار پنهانی و نهی از منکر او مرا به تعجب واداشته و بهت زده کرده بود.

امام صادق علیه السلام به من فرمود: تعجب نکن؛ زیرا این نوزاد، پسرم «موسی» است. خداوند از او دختری به من عنایت خواهد کرد که نامش فاطمه است ودر سرزمین قم به خاک سپرده می شود و هر کس او را زیارت کند، بهشت بر اوواجب می گردد».(4)

ب. امام صادق علیه السلام فرمود: «بدانید بهشت 8 در دارد که 3 در آن به سوی قم است، زنی از فرزندان من در آنجا رحلت می کند که نامش فاطمه دختر موسی علیه السلام است».(5)

این احادیث نشان دهنده آن است که حضرت معصومه علیها السلام یک زن عادی نبود؛ زیرا «اگر ایشان یک زن عادی بودند، این اهتمام به بیان شأن ایشان، قبل از ولادت پدر بزرگوارشان، بلا وجه است»(6).

ج. امام صادق علیه السلام فرمود: «برای خداوند حرمی است وآن مکّه است. برای پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم حرمی است وآن مدینه است، برای امیرالمؤمنین علیه السلام حرمی است و آن کوفه است. برای ما حرمی است وآن شهر قم است. به زودی، زنی از فرزندان من به نام فاطمه، درآن شهر مدفون خواهد شد که هرکس او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می شود».(7)

راوی می گوید: امام این کلام را زمانی بیان فرمود که هنوز امام موسی کاظم علیه السلام به دنیا نیامده بودند.

۳. فداها ابوها

حضرت امام موسی کاظم علیه السلام درباره حضرت معصومه علیها السلام فرمود:(8) «فداها ابوها؛ پدرش به فدایش». که نشان از مقام علمی حضرت معصومه علیها السلام دارد. این داستان در فصل تاریخ زندگی حضرت معصومه علیها السلام بیان خواهد شد.

۴. شفیعه

از فضایل حضرت معصومه علیها السلام، مقام شفاعت در روزی است که «لا تنفع الشفاعه عنده الا لمن اذن له».(9)

حضرت معصومه علیها السلام بعد از فاطمه زهرا علیها السلام، دومین زنی است که به نصّ اهل بیت علیهم السلام، دارای مقام شفاعت است(10). یکی از این نصوص، این سخن امام صادق علیه السلام است «زنی از فرزندان من(درقم) از دنیا می رود که نامش فاطمه است و به شفاعت او، همه شیعیان وارد بهشت می شوند»(11).

در زیارت نامه حضرت معصومه علیها السلام که امام رضا علیه السلام بیان نموده، آمده است: «یا فاطمه اشفعی لی فی الجنه» وعلت این شفاعت چنین بیان شده است: «فان لک عندالله شأناً من الشأن».(12) «شاید مراد حضرت از شأن، رابطه ای از رابطه هایی است که اولیای خداوند با ذات مقدس ربوبی داشتند، این بانوی جلیل القدر هم از سنخ همان رابطه هارا دارد»(13).

دراین رابطه، برخی خوابها که می تواند به عنوان مؤید باشد(14)، نقل می شود، از جمله:

«حضرت آیه الله حاج شیخ محمّد ناصری دولت آبادی، از علمای دولت آباد اصفهان، از پدرش مرحوم آیه الله شیخ محمّد باقر ناصری(متوفای 1407 ه .ق.) نقل می کند: درسال 1295 ه .ق. در اطراف قم، قحطی شدیدی شد که مردم را به ستوه آورد. مردم تصمیم گرفتند ازمیان خود چهل نفر متدین را انتخاب کرده، به قم بفرستند. این چهل تن به قم آمدند ودر حرم حضرت معصومه علیها السلام به بست نشستند تا شاید با عنایت و دعای آن بزرگواران خداوند باران بفرستد. پس از گذشت سه شبانه روز، در شب سوم یکی از آنان، مرحوم میرزای قمی(متوفای 1231ه .ق.)(15) را درخواب می بیند. میرزا از او علت بست نشستنشان را می پرسد، اوعرض می کند: مدتی است که در منطقه ما بر اثر نباریدن باران، خشکسالی و قحطی به وجود آمده است، برای رفع خطر، به اینجا پناه آورده ایم. میرزای قمی می فرماید: برای همین در اینجا جمع شده اید؟ اینکه چیزی نیست، این مقدار از دست من نیز ساخته است، درچنین نیازها به مامراجعه کنید؛ اما اگر شفاعت جهان آخرت را خواستید، دست توسل به دامان این شفیعه روز جزا، دراز کنید»(16).

محدث قمی بیان فرمود: «در عالم رؤیا، مرحوم میرزای قمی – اعلی الله مقامه الشریف – را دیدم و از ایشان پرسیدم که آیا اهل قم را حضرت معصومه علیها السلام شفاعت خواهد کرد؟ دیدم میرزا با تندی، متوجه من شد وگفت: چه گفتی؟ من سؤالم را تکرار کردم. باز با تندی، به من گفت: چه گفتی؟ مرتبه سوم که سؤالم را تکرار کردم، پاسخ داد: یا شیخ، تو چرا چنین سؤالی می کنی؟ شفاعت اهل قم با من است، حضرت معصومه علیها السلام تمام شعیان عالم را شفاعت خواهد کرد»(17).

جالب اینجاست که حضرت معصومه علیها السلام خود نیز چنین بیانی دارند؛ چرا که «حضرت آیه الله حاج سید محمّد وحیدی از برخی از بزرگان، ازیکی از سادات برقعی نقل می کند که گفته بودند: شبی در عالم رؤیا محضر مقدس حضرت معصومه علیها السلام رسید. حجاب و مانعی درمیان نبود از محضر ایشان سؤال کردم: آیا شما اهل قم را شفاعت خواهید نمود؟ حضرت معصومه علیها السلام در پاسخ فرمودند: میرزای قمی برای شفاعت اهل قم کفایت می کند، من همه شیعیان را شفاعت می کنم».(18)

در واقع، شفاعت حضرت معصومه علیها السلام نسبت به ما همچون مجاورت نور با ماست. تنها زنگار دل است که موجب می شود مجاورت آن را درک نکنیم و از آن محروم بمانیم(19).

۵. معصومه

اگر چه مقام عصمت از گناه و مصون بودن از لغزش«در عین قدرت برخطا» مقامی است که مختص به انبیا و ائمه اطهار علیهم السلام می باشد، اما با اطاعت خالصانه از خدا و مبارزه با هوای نفسانی می توان به درجه ای ازعصمت که مصونیت از گناه است، رسید. حضرت معصومه علیها السلام نیز که پرورش یافته مکتب ائمه اطهار علیهم السلام است، نمونه عالی از طهارت وپاکی است؛ چنانکه امام علی بن موسی الرضا علیه السلام فرمودند:

«مَنْ زارَ المعصومهَ بقم کمن زارنی(20)؛ هر کس حضرت معصومه علیها السلام را در قم زیارت کند، همانند آن است که مرا زیارت کرده است».

با توجه به اینکه نام آن حضرت فاطمه است و امام علیه السلام هرگز در مورد وصف شخصی مبالغه نمی کند، می توان مقام عصمت را برای حضرت فاطمه معصومه علیها السلام ثابت کرد. مقام شفاعت حضرت معصومه علیها السلام نیز نشانگر این است که آن حضرت معصوم است؛ زیرا کسی که دراثر جرم و عصیان و گناه، خود نیازمند به شفیع است، نمی تواند دیگران را شفاعت کند.

آن حضرت در سیره علما و مؤمنان، به این وصف ملقب شده است(21) و در عرف او را به همین وصف می شناسند.

۶. محدّثه

با توجه به اختناق موجود در آن زمان، نقل حدیث از معصوم علیه السلام بسیار سخت و دشوار بود. با این وجود، از حضرت معصومه علیها السلام احادیثی نقل شده است که همه آنها حول محور امامت وولایت می چرخند وبه نظر می رسد آن حضرت با بیان این احادیث، سعی در سوق دادن افکار جامعه به سمت امامت و ولایتی که در غربت مانده بود، نموده است.

احادیثی که آن حضرت نقل کرده و با سلسله سند خود، به حضرت فاطمه زهرا علیها السلام می رسند، عبارت اند:

۱-۶. حدیث غدیر و حدیث منزلت

حَدَثتنا فاطمه بنت علی بن موسی الرضا علیه السلام حدثتنی فاطمه وزینب و ام کلثوم بنات موسی بن جعفر علیهما السلام قلن: حدثتنا فاطمه بنت جعفر بن محمّد الصادق علیه السلام حدثتنی فاطمه بنت محمّد بن علی علیهما السلام حدثتنی فاطمه بنت علی بن الحسین علیهما السلام حدثتنی فاطمه و سکینه ابنتا الحسین بن علی علیهما السلام عن ام کلثوم بنت فاطمه بنت النبی صلی الله علیه وآله، قالت: «أنسیتم قول رسول الله یوم غدیرخم: من کنت مولاه فعلیٌ مولاه و قوله: أنت منّی بمنزله هارون من موسی علیه السلام(22)؛ آیا فراموش کرده اید سخن رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را در روز غدیر خم که فرمود: من مولای هر که هستم، علی هم مولای اوست. و فرمود: تو (علی) برای من همانند هارون برای موسی علیه السلام هستی».

۲-۶. بشارت به شیعیان علی علیه السلام

به همان سندی که گذشت، حضرت فاطمه معصومه علیها السلام از فاطمه زهرا علیها السلام روایت کرده: «سمعت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم یقول:لمّا أُسری بی الی السماء دخلت الجنه فاذا انا بقصر من درّه بیضاء مجوّفه و علیها بابٌ مکلّل، بالدُّر والیاقوت، و علی الباب ستر: فرفعت رأسی فاذا مکتوبٌ علی الباب: لا إله إلاّ الله، محمّد رسول الله، علیٌ ولیّ القوم. واذا مکتوبٌ علی الستر: بخٍ بخٍ من مثل شیعه علی علیه السلام.

فدخلته فإذا أنا بقصرٍ من عقیق احمر مجوف وعلیه بابٌ من فضه مکلّل بالزبرجد الأخضر، و اذاً علی الباب الستر، فرفعت رأسی، فاذاً مکتوبٌ علی الستر، شیعهُ علیٍ هم الفائزون.

فقلتُ: حبیبی جبرئیل لمن هذا؟ فقال: یا محمّد لابن عمّک ووصیّک علیّ بن ابی طالب علیه السلام.

یحشر الناس کلهم یوم القیامه حفاه عراه إلاّ شیعه علی علیه السلام یدعی الناس بأسماء أُمّهاتهم إلاّ شیعه علی علیه السلام فانهم یدعون باسماء آبائهم.

فقلت حبیبی جبرئیل: وکیف ذاک؟ قال: لأنهم أحبّوا علیّاً فَطاب مولدُهم(23)؛

حضرت فاطمه زهرا علیها السلام فرمود: پدرم رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: شبی که مرا به آسمان – معراج – بردند داخل بهشت شدم. در آنجا قصری از درّ سفید دیدم که وسط آن خالی بود. آن قصر دری داشت که با درّ و یاقوت مزیّن شده وروی آن پرده ای بود. وقتی سرم را بلند کردم، دیدم بربالای آن نوشته شده بود: «لااله الا الله»، «محمّد رسول الله، علیّ ولی القوم؛ خدایی جز الله نیست، محمّد فرستاده خدا و علی سرپرست قوم مسلمانان است». به روی پرده نوشته بودند: به به، چه کسی همسنگ شیعه علی است. وقتی داخل قصر شدم، قصری دیدم از عقیقی سرخ که وسط آن نیز خالی بود، این قصر نیز دری داشت از نقره که با پرده ای از زبرجد سبز زینت شده بود. سرم رابلند کردم، دیدم برفرازش نوشته اند: «محمّد رسول خداست و علی ،وصیِّ مصطفی صلی الله علیه وآله وسلم است». بر روی پرده نوشته بودند: «شیعیان علی علیه السلام را بهحلال زادگی بشارت بده».

وقتی داخل شدم با قصری دیگر روبرو شدم که از زمرّد سبز بود وزیباتر از آن هرگز ندیده بودم. این قصر، دری داشت از یاقوت سرخ که با لؤلؤ زینت شده بود وبرفراز آن در، پرده ای آویخته شده بود که بر آن نوشته بودند: «شیعیان علی علیه السلام رستگارند». گفتم: ای حبیب من جبرئیل! این کاخ از آن کیست؟ پاسخ داد: ای محمّدصلی الله علیه وآله وسلم! این قصر برای پسر عمّ و وصیِّ تو، علی بن ابی طالب علیه السلام است.

مردم در روز قیامت، همگی عریان وبرهنه محشور می شوند، مگر شیعیان علی علیه السلام و همه را به اسم مادرانشان صدا می زنند، مگر شیعیان علی علیه السلام که به اسم پدرانشان صدا زده می شوند. پرسیدم: حبیبم جبرئیل! چرا این گونه می شود؟ فرمود: چون علی علیه السلام را دوست داشتند، لذا حلال زاده اند».

۳-۶. ثواب دوستی آل محمدصلی الله علیه وآله

عن فاطمه موسی بن جعفر علیه السلام… عن فاطمه بنت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم قالت: قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: ألا من مات علی حُبّ آل محمّد ماتَ شهیداً(24).

زمخشری این حدیث را درکتاب خود با تفصیل بیشتری بیان نموده و دنباله حدیث را چنین نوشته است:

«ألا و من مات علی حبّ آل محمّدصلی الله علیه وآله وسلم بَشَّرهُ مَلک الموت بالجنَّه ثم منکر ونکیر.

ألا و من مات علی حبّ آل محمّدصلی الله علیه وآله وسلم یَزف الی الجنّه کما تزف العروس الیبیت زوجها.

ألا ومن مات علی حبّ آل محمدصلی الله علیه وآله وسلم فتح له فی قبره بابان الی الجنّه.

ألا ومن مات علی حبّ آل محمّدصلی الله علیه وآله وسلم جعل الله قبره مزار ملائکه الرحمه.

ألا ومن مات علی حبّ آل محمّدصلی الله علیه وآله وسلم مات علی السنّه والجماعه.

ألا ومن مات علی بغض آل محمّدصلی الله علیه وآله وسلم جاء الیوم القیامه(مکتوباً) بین عینیه آیس من رحمهاالله.

ألا ومن مات علی بغض آل محمّدصلی الله علیه وآله مات کافراً؛ ألا و من مات علی بغض آل محمّد لم یشم رائحه الجنّه»(25).

آگاه باشید هر کس بر محبّت آل محمّدصلی الله علیه وآله وسلم بمیرد، ملک الموت ونکیر ومنکر او را به بهشت بشارت می دهند و همانند عروسی که او را برای خانه شوهرزینت داده اند او را برای بهشت زینت می دهند وزمانی که او را در قبر می گذارند، دو در از درهای بهشت گشوده می شود و قبر او محل رفت وآمد ملائکه رحمت می گردد. هر کس بر حبّ محمّد و آل محمّدصلی الله علیه وآله وسلم بمیرد، بر سنّت و جماعت مرده است(26).

آگاه باشید هر کس که بر بغض آل محمّدصلی الله علیه وآله وسلم بمیرد، روز قیامت می آید، در حالی که بین دو چشم او نوشته شده است: «مأیوس از رحمت خدا» و به حال کفر می میرد وهرگز بوی بهشت را استشمام نمی کند».

۴-۶. قم، مرکزیت تشیع

زمانی که حضرت معصومه علیها السلام در ساوه بیمار می شود، به اطرافیان خود می فرماید: مرا به قم ببرید. آن گاه این روایت را بیان می نماید: «از پدرم شنیدم که فرمود: قم مرکز شیعیان است»(27).

پی نوشت ها:

1) منتهی الآمال» تصحیح: سید ابوالحسن مرتضوی اصفهانی، دو جلد در یک مجلّد، تهران، کتابفروشی علمیه اسلامیه، 1331، ج 2، ص 241.
2) تواریخ النبی و آل» تستری، شیخ محمد تقی، چاپ اول، محمود الشریفی، 1375 ه .ق.، ص 149.
3) حضرت معصومه علیها السلام فاطمه دوم» محمدی اشتهاردی، محمّد، ، چاپ اول، قم، نشر علامه، 1375 ه.ش، ص 127.
4) منهاج الدموع» قرنی گلپایگانی، شیخ علی، چاپ سوم، قم، مؤسسه مطبوعاتی دین و دانش، 1344، ص 441.
5) مجالس المؤمنین» شوشتری (تستری)، قاضی نورالله، 2 مجلد، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، ج 1، 1353، ج 1، ص 83؛ «بحارالانوار» ج 6، ص 228، ح 59.
6) از سخنان شیخ علی پناه اشتهاردی. به نقل از: بارگاه حضرت معصومه علیها السلام تجلّیگاه فاطمه زهرا علیها السلام، میر عظیمی، سید جعفر، ج 1، قم، انتشارات کتابخانه عمومی حضرت ابوالفضل علیه السلام، ص 122.
7) تاریخ قم» قمی، محمدبن حسن، ص 214؛ «بحارالانوار» ج 102، ص 267 و ج 607، ص 216؛ «جامع احادیث الشیعه» طباطبایی، بروجردی، قم، منشورات مدینه العلم آیه الله العظمی خوئی، ج 12، ص 617؛ «مستدرک الوسائل» نوری طبرسی، میرزا حسین، تهران، مکتب اسلامیه، ج 2، ص 227.
8) کریمه اهل بیت علیهم السلام» مهدی پور، علی اکبر، نشر حاذق، چاپ اول، ص 64 – 63.
9) سوره سبأ: 34، آیه 23: «هیچ شفاعتی نزد او، جز برای کسانی که اذن داده، سودی ندارد».
10) روایات بسیاری در مورد شفاعت حضرت فاطمه زهرا علیها السلام وجود دارد که در این مختصر نمی گنجد؛ بالأخص که شفاعت شیعیان، مهریه فاطمه زهرا علیها السلام می باشد. ر. ک: مناقب ابن شهر آشوب.
11) مجالس المؤمنین» شوشتری (تستری)، قاضی نورالله، ج 1، ص 83؛ «بحارالانوار» ج 60، ص 228، ح 59؛ سفینه البحار، ج 2، ص 376.
12) زیارت نامه حضرت معصومه علیها السلام، «بحارالانوار» ج 102، ص 266.
13) از سخنان شیخ علی پناه اشتهاردی. به نقل از: «بارگاه حضرت معصومه علیها السلام تجلّی گاه فاطمه زهرا علیها السلام» ص 122.
14) گرچه استناد به خواب، منبع علمی نمی تواند باشد، اما چون روایات درباره شفیعه بودن آن حضرت وجود دارد، این خوابها به عنوان مؤیّد نقل می شود.
15) مرقد شریف این عالم ربانی در قبرستان شیخان قم، همواره موجب کرامتها بوده است.
16) حضرت معصومه، فاطمه دوم علیهما السلام محمّدی اشتهاردی، محمد،ص 144؛ «کریمه اهلبیت علیها السلام» مهدی پور، علی اکبر، ص 58.
17) مردان علم در میدان عمل» حسینی، نعمت الله ، چ 1، (5 جلد)، قم، ناشر مؤلف، تاریخ چاپ 1372 ه ش ج 3، ص 35.
18) بارگاه فاطمه معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا علیهما السلام، میر عظیمی، سید جعفر، ص 130.
19) قسمتی از سخنرانی آقای فاطمی نیا، تاریخ 3/2/72، به نقل از ماهنامه کوثر، سال اول، ش 1، ص 63.
20) ناسخ التواریخ امام موسی بن جعفر علیه السلام» سپهر، محمد تقی خان، تصحیح وحواشی: سید ابراهیم میانجی، (10 جلدی)، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، چاپ 1353 ه ش، مجلد(8 – 7)، ج 7، ص 337.
21) لقب «معصومه» برای آن حضرت از زمانهای بسیار دور وجود داشته است؛ چنان که علامه مجلسی در «بحار الانوار» در جلد 48، ص 317، می گوید: «هی المعروفه الیوم بمعصومه ولها مزار عظیم؛ (فاطمه بنت موسی بن جعفر علیه السلام) امروز معروف به معصومه و دارای مزاری بزرگ است». و بیش تر نویسندگان و مورخان از آن حضرت با لقب معصومه علیها السلام یاد کرده اند، از جمله محمد تقی خان سپهر در کتاب «ناسخ التواریخ» ج 7، ص 336.
22) احقاق الحق و ازهاق الباطل» مرعشی تستری، نورالله، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 382 ه .ق.، ج 6، ص 282؛ «عوالم العلوم والمعارف والاحوال من الآیات والاخبار والاقوال امام موسی بن جعفر علیه السلام» بحرانی، شیخ عبدالله، چاپ اول، قم، مؤسسه امام مهدی(عج)، 1409 ه .ق.، ج 21، ص 354، ح 2؛ «الغدیر فی الکتاب والسنه والادب» امینی نجفی، علامه عبدالحسین، چاپ سوم، لبنان، دارالکتب العربیه، 1387 ه .ق.، ج 1، ص 179.
23) عوالم العلوم» ج 21، ص 352، ح 1؛ «بحارالانوار» ج 68، ص 77 و ح 15، ص 76.
24) عوالم العلوم» ج 21، ص 354ح 3؛ «سیده عش آل محمدصلی الله علیه وآله وسلم» هاشمی، ابوالحسن، چاپ اول، قم، ناشر: مؤلف، ص 110. این حدیث، بر روی ضریح قبلی آن حضرت، با سلسله راویانش، حک شده بود.
25) تفسیر کشّاف» زمخشری، محمد ابن عمر، 4 جلد، انتشارات بلاغت، ج 4، ص 220، ذیل آیه «قل لااسألکم علیه اجراً…».
26) عامل حقیقی به سنّت محمدی و جماعت حق (که جمع واتحاد بر ولایت علی علیه السلام و آل او باشد) شیعیان هستند.
27) منتخبی از کتاب دریای سخن» سقازاده تبریزی، ص 28، ضمیمه کتاب: «زندگانی حضرت معصومه علیها السلام و تاریخ قم» منصوری، مهدی، چ 5، قم، انتشارات علمی است.