مباهله در لغت به معنای «برداشتن قیود» است و در اصطلاح «یکدیگر را نفرین کردن» معنی می‌دهد. در بیست و چهارمین روز از ذی‌الحجه سال دهم هجری، حضرت محمد(ص) که در مناظره بر مسیحیان نجران پیروز شده بود اما آن‌ها ایمان نیاورده بودند، آن‌ها را به مباهله فراخوند. پیامبر(ص)، اهل بیت خود یعنی علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم‌السلام را به میعادگاه مباهله برد، اما بزرگ مسیحیان وقتی این صحنه را دید، ،بر حقانیت پیامبر آگاه شد و از مباهله خودداری کرد و با پرداخت جزیه، بر آیین خود باقی ماند.

آیه ۶۱ سوره آل عمران «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَکُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَکُمْ وَ أَنفُسَنَا وَ أَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل‌لَّعْنَتَ اللَّـهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ» هم مؤید این موضوع است: بنابراین، پس از فرارسیدن علم [وحی] به تو، هر کس درباره او [حضرت عیسی]، با تو به چالش برخیزد، به او بگو: بیایید تا فرزندانمان و فرزندانتان، و زنانمان و زنانتان، و جان‌هایمان و جان‌هایتان را فراخوانیم، آنگاه (به درگاه خداوند) زاری [تضرّع] کنیم تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم.

این موضوع در نگارگری‌های ایرانی هم جلوه‌گر شده است، به ویژه بعد از استقرار ایلخان‌ها و رواج تشیع در نیمه دوم این عصر. حکام ایلخانی علاقه بسیاری به نگاره‌های پیامبر، حضرت علی، واقعه غدیر، مباهله و رویدادهای صدر اسلام داشتند و جلوه آن در مکتب نگارگری ایلخانی را ضامنی بر بقا و مشروعیت خود می‌دانستند.

* هنر نگارگری در دوره ایلخانان
حکمرانان ایلخانی و وزیران ایرانی آنها، با حمایت از تصویرگری نسخه‌های خطی، موجب شکوفایی هنر نگارگری شدند؛ تا جایی که از اواخر سده هشتم هجری، مکتب مشخص مغولان در نقاشی (مکتب تبریز اول یا رشیدیه) آشکار شد. این مکتب، نفوذ شیوه‌های مختلف ایرانی، عربی عباسی و چینی در قالب یک مکتب را نشان می‌دهد. رنگ‌بندی و چهره‌های چینی و استفاده از نقش اژدها از جمله تأثیرات هنر چین در این مکتب نگارگری است.

پس از تثبیت حکومت ایلخانی، کارگاه‌های تولید نسخه های مصور تحت حمایت حکام، عمدتاً در مراغه و تبریز (پایتخت‌های ایلخانان) تشکیل شد و هنرمندان به مصورسازی کتاب‌های علمی و تاریخی پرداختند. علاقه‌مندی سلاطین ایلخانی به جاودان‌سازی نام خود، رویدادها، روابط ملل اروپایی و دربارهای مسیحی، ورود علوم و فنون چینی و مغولی به ایران، علاقه ایلخانان به دانستن تاریخ پیشینیان خود و همچنین فضل و اعتبار خاندان‌های جوینی و رشیدی در تاریخ‌نگاری از جمله عوامل گسترش علم تاریخ و نگارش کتب تاریخی بود.

جامع‌التواریخ رشیدی را نخستین تاریخ عمومی جهان می‌دانند که در چند جلد تألیف شده است. این کتاب، با نظارت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی در کارگاه‌های ربع رشیدی تبریز تدوین شد. 

نگاره‌ای از پیامبر که حضرت علی و حمزه را به جنگ بدر می‌فرستد؛ جامع التواریخ رشیدی، ۷۱۴ هجری

در تصاویر جامع التواریخ، اسلوب هاشورزنی نقاشان چینی دوره تانگ، قلم‌گیری‌های زمخت و جامه‌پردازی بین‌النهرینی در دوره خلفای عباسی و پیکره‌های بلندقامت با الگوی بیزانسی به کار رفته است. با این همه، خصوصیات ایرانی در بسیاری از نگاره‌ها مشهود است. به بیان دیگر، نقاشان ایرانی تلفیق این عناصر غیر متجانس را در پیش گرفتند.

جنگ بدر، جامع التواریخ رشیدی، ۷۱۶ هجری، کتابخانه موزه توپقاپی استانبول
این نگاره، نبرد تن به تن ـ قبل از نبرد عمومی ـ میان سه نفر از انصار و سه نفر از قریش را نشان می دهد. نگارگر با تصویر سازی حمزه، علی و عبیده، رشادت و دلاوری این جنگاوران را نشان داده است. پیکره سوار بر اسب در وسط نگاره، حضرت علی علیه است که در پهلوانی و جنگاوری، نامی و بی‌نظیر بود. سیمای حضرت علی سالاد و پیکره های دیگر به صورت نیمرخ و یا تأثیرپذیری از صورت‌های شرق دور تصویر شده است. در این نگاره از هاله دور سر پیکره‌ها خبری نیست، اما نگارگر، فضای پس زمینه را با ابرهای پیچکدار پوشانده است.

عناصری مانند کادر افقی، نقوش طوماری نقاشی چینی، رنگ‌های محدود و ملایم، نوع خطوط در نقاشی بیزانس متأخر، توجه به پس‌زمینه، چهره‌هایی با استخوان‌بندی نژاد زرد، استفاده از خط به ویژه خطوط نه چندان ظریف، ترکیب‌بندی‌های استوار و ایستا از جمله این عناصر هستند.

تصویر سازی سیمای حضرت علی و دیگر اولیای دین به صورت چهره‌های مغولی با لباس‌های مخصوص ایلخانان، به جامعه چنین القا می‌کرد که لباسی که ایلخانان می‌پوشند، بر تن حضرت على هم بوده است. این امر ضمن آنکه ارتباط حکام ایلخانی را با سلاله پاک پیامبر و ائمه در نظر مردم جلوه‌گر می‌ساخت و بهترین ابزار برای تثبیت حکومت، کسب مشروعیت و پدید آمدن پایگاه اجتماعی مستحکم‌تر بود، خاطره یورش‌های چنگیزخان و جانشینانش و رعب و وحشت پدید آمده در ذهن مردم را پاک می‌کرد.

روبرو شدن فرستادگان مسیلمه کذاب با پیامبر، آثار الباقیة بیرونی، ۷۰۷ هجری
 در این اثر، نگاه حضرت علی و حسنین به پیامبر است و فرستادگان در کنار و جدا از دیگران تصویر شده‌اند. هاله دور سر پیکره‌ها، از نشانه‌های بارز مکتب مغولی است. نگارگر در طراحی شخصیت ها با بزرگ‌ تصویرکردن پیامبر، برتری ایشان را نسبت به فرستادگان پیامبر دروغین به تصویر کشیده است. رنگ سبز در پیراهن پیامبر شاه نشانگر اهمیت این رنگ در هنر اسلامی به ویژه نگارگری شیعی است. این رنگ در اسلام نماد صلح است و صحنه را روحانی کرده است.

* قدیمی‌ترین تصویر از پیامبر(ص) 

کتاب مصور دیگر این دوره، نسخه‌ای از «آثار الباقیه» اثر احمد خوارزمی مشهور به ابوریحان بیرونی است که با توجه به سبک نقاشی‌ها می‌توان گفت در پایتخت ایلخانی در اولین دهه از سده هشتم هجری تهیه شده است. عمده موضوعات این کتاب تاریخ ملل، ادیان و نجوم است. همچنین بخش‌هایی از زندگی حضرت محمد و دیگر پیامبران در آن بازگو شده است.

وجود ۵ تصویر از رویدادهای زندگی پیامبر در این کتاب باعث شده کل نگاره‌های کتاب در یک فضای اسلامی طراحی شوند. تصاویر رویدادهای زندگی پیامبر(ص) در این کتاب با دقت زیاد گزینش شده تا بیانگر داستان زندگی و تأکیدی بر مهم ترین وقایع زندگی آن حضرت باشد. احتمالاً تصاویر موجود در این نسخه دیرین‌ترین تصاویر شناخته شده از پیامبر است.

مباهله، آثار الباقیة بیرونی، ۷۰۷ هجری، نسخه متأخر بر پایه نسخه ادینبورگ، کتابخانه ملی پاریس

در نگاره مباهله، پیامبر در سمت راست با هاله‌ای دور سر و حسنین نیز با هاله دور سر در دو سوی پیامبر تصویرسازی شده‌اند. پشت سر پیامبر، حضرت فاطمه با با روبنده‌ای بر چهره مشخص است.

نگارگر در این تصویر، اهمیت و نقش زن را در اسلام و در رویدادهای سیاسی، اجتماعی و مذهبی در زمان پیامبر تا به تصویر کشیده است. شرکت حضرت فاطمه در مراسم مباهله، نشان دهنده بزرگی و شخصیت والای ایشان و قرب و منزلت او در درگاه خداوند است. بنابراین دعا یا نفرین ایشان نیز در روز مباهله به اذن خداوند مستجاب می‌شد. در کنار حضرت فاطمه، حضرت علی در سمت راست تصویر ایستاده است.

پیامبر(ص) در این نگاره به همراه خانواده خود نقاشی شده است و از دیگر نزدیکان پیامبر کسی حاضر نیست. نگارگر با این کار علاوه بر نمایش واقعه مباهله، باورها و اعتقادات شیعه را بر اساس مدارک مستند با مضامین مذهبی در نسخه نفیسی همچون آثار الباقیه رقم زده و مأنوس بودن پیامبر با آل عبا و برحق بودن على(ع) را بیان کرده است. در حقیقت نگارگران، رویدادی تاریخی و مذهبی را به تصویر کشیده‌اند که از وجه سیاسی و اجتماعی هم برخوردار است.