امام محمد بن علی التقی علیهما السلام نهمین پیشوای شیعیان در سال 195ق. در مدینه دیده به جهان گشود. پدرش امام رضا علیه السلام و مادرش سبیکه نام داشت. مهم ترین لقب آن حضرت، جواد است. از امام جواد علیه السلام به عنوان مولودی پربرکت، یاد شده است.
مورّخان در تاریخ تولّد امام جواد علیه السلام ، اختلاف دارند؛ عده ای میلاد آن حضرت را دهم رجب، برخی 15 ماه رمضان و بعضی نیز 19 ماه رمضان سال 195 ه.ق در شهر مدینه می دانند.
پدر بزرگوار جواد الائمّه علیه السلام ، امام رضا علیه السلام می باشد؛ شخصیت ارجمندی که میزان فضایل و حیطه حیات علمی، عبادی و دینی اش، برکسی پوشیده نیست.
مادر امام جواد علیه السلام ، بانوی گرامی و پاکدامنی بود به نام «سبیکه» (سکینه) و به روایت دیگر «خیزران». آن بانوی مؤمنه به خاندان شایسته امّ المؤمنین «ماریّه قبطیّه» تعلّق داشت. بعضی ها نام وی را «ریحانه» و «درّه» نیز گفته اند.
امام جواد علیه السلام، مولودی با برکت
از امام جواد علیه السلام به عنوان مولودی پربرکت، یاد شده است. ابی یحیی صنعانی می گوید: در محضر امام رضا علیه السلام بودم که فرزند خردسالش، امام جواد علیه السلام را آوردند. امام رضا علیه السلام فرمود: این فرزندی است که بزرگ تر و با برکت تر از او برای شیعیان ما به دنیا نیامده است.
دوران ولادت امام جواد علیه السلام یکی از سخت ترین دوران ها برای اهل بیت علیهم السلام بود. این دوران، مصادف با خلافت مأمون، یکی از قدرتمند ترین و سیاست مدار ترین خلفای عباسی بود و علاوه بر این در میان شیعیان، انحرافات و اختلافات عجیبی به چشم می خورد که یکی از مهم ترین آنها فتنه واقفیه بود که امام رضا علیه السلام آنها و پیروانشان را به اصحاب الحمار تشبیه کرده است.
در این دوره در بین شیعیان خاص آن حضرت نیز زمزمه هایی به گوش می رسید که موجب آزار و رنجش آن امام می شد؛ زیرا شیعیان بر این عقیده بودند که یکی از نشانه های امام این است که بعد از خود جانشینی دارد که الزاما باید فرزند وی باشد و امام رضا علیه السلام تا سن 44سالگی از هیچ یک از کنیزان و همسران خود صاحب فرزند نشده بودند و این اتفاق، زمینه را فراهم کرده بود تا حتی شیعیان خاص آن حضرت نیز بدگمان شد
امامت در خردسالیاز آنجا که حضرت جواد نخستین امامی بود که در کودکی به منصب امامت رسید، برخی این سؤال را مطرح می کردند آیا می توان رهبری جامعه را به کودک هفت ساله سپرد؟ آیا یک کودک هفت ساله مدیریت، دور اندیشی و درایت یک مرد کامل را دارد؟ آیا ممکن است انسانی در چنین سنی به آن حد از کمال برسد که بتواند جانشین پیامبر خدا باشد؟ و آیا در امتهای پیشین چنین چیزی سابقه داشته است؟ این مسائل در آن عصر، از جنجالی ترین مسائل روز بود.
از منظر باور شیعه که موضوع امامت را یک موهبت الهی می داند، پاسخ این پرسش روشن است، چرا که از این دیدگاه خداوند متعال هر کسی را که شایسته این مقام بداند، به منصب پیشوایی امت بر می گزیند؛ حتی اگر در سنین کودکی باشد. مقیاس سن بالا، گرچه در میان مردم مقیاسی برای رسیدن به کمال محسوب می شود، اما در بینش وحیانی قرآن ممکن است یک فرد در سن کودکی فضائل و کمالات و شرائط رهبری جامعه را دارا باشد و امتیازات ویژه ای را که لازمه رهبری و امامت و نبوت است در او موجود باشد و خداوند متعال موهبت رسالت و امامت را به او عنایت کند و اطاعت از وی را بر مردم واجب و لازم گرداند.
رویدادهای سیاسی و اجتماعی عصر امام جواد علیه السلام
امام جواد(ع) در دوره ای امامت خویش را آغاز کرد که به رغم اقتدار شیعیان، عرصه سیاسی و اجتماعی جامعه گرفتار چالش های عمیق عقیدتی و درگیری های مختلف شده بود.
دوران امامت آن حضرت با خلافت دو نفر از خلفای ستم پیشه عباسی (مأمون و معتصم) مقارن بود.
مأمون به دلیل این که با قتل امام رضا(ع) دچار بدنامی و تزلزل شده بود، صلاح نمی دید که بیش از آن به آزار امام جواد(ع) بپردازد. هم چنین به دلیل قدرت شیعیان در آن روزگار تمام سعی خود را بر آرام نگه داشتن اوضاع مصروف می داشت، لذا به منظور دست یابی به چنین هدفی ناچار شد آن حضرت را مانند پدرش علی بن موسی الرضا(ع) تحمل کند.
سیره هدایتی و تبلیغی امام جواد علیه السلام
امام جواد (ع) اولین امامی بود که در هفت سالگی به امامت رسید و این ویژگی مشترک امام جواد (ع)، امام هادی (ع) و امام مهدی (عج) بود که اگر برای نخستین بار در زمان امام جواد (ع) رخ نمی داد، به جامعه شیعه آسیب می رسید و آن حضرت با تحمل دشواری های بسیار، ذهن شیعیان را از وسوسه های شیطانی زدود.
کارهایی که امام جواد (ع) برای رشد اسلام انجام دادند:
1. حضور در جلسه پرسش و پاسخ عالمان شیعه،
2. ارائه معجزه های گوناگون و استدلال های قرآنی و تاریخی،
3. فرستادن نمایندگانی به مناطق شیعه نشین، (امام در هر منطقه که شیعیان حضور داشتند، یک نماینده عادل و دانش مند انتخاب می کرد که مرجع مردم باشد و تنها او با امام ارتباط داشت تا جامعه شیعه پس از تبعید یا زندانی شدن امام، سرگشته و پراکنده نشوند.)
برگی از دفتر فضائل و مناقب امام جواد علیه السلام
مطرفی گفت: حضرت رضا علیه السلام که از دنیا رفت چهار هزار درهم به من بدهکار بود و کسی جز من و او از آن آگاه نبود. پس حضرت جواد علیه السلام به نزد من فرستاد که چون فردا شود به نزد من بیا. فردا به نزد آن جناب رفتم به من فرمود: ابوالحسن رضا علیه السلام از دنیا رفت و چهار هزار درهم به تو بدهکار بود؟ گفتم: آری. پس جانمازی که زیر پایش بود بلند کرد و دیدم دینارهایی زیر آن است و آنها را که برابر با چهار هزار درهم بود به من داد.
معلی بن محمد گفت: حضرت جواد علیه السلام نزدیکی هایی وفات پدر بزرگوارش از خانه بیرون آمد. پس نگاه به سر تا پای او کردم تا اندازه قد و قامت او را برای دوستان و هم کیشان خود بیان کنم. دیدم آن حضرت نشست. سپس فرمود: ای معلی! همانا خداوند در امامت همان حجت و برهانی را دارد که در پیمبری و نبوت دارد. [خدا درباره نبوت حضرت یحیی] فرمود: «و حکم نبوت را در کودکی به او دادیم» (مریم، 112)
کراماتی از امام جواد علیه السلاماباصلت می گوید: پس از دفن حضرت رضا (ع)، به دستور مأمون یک سال زندانی شدم. پس از یک سال از تنگی زندان و شب نخوابی به ستوه آمدم، دعا کردم و برای رهایی از زندان به محمد و آل محمد(ص) متوسل شوم. از خداوند خواستم به برکت آل محمد(ص) در کار من گشایشی انجام دهد. هنوز دعایم به آخر نرسیده بود که حضرت ابی جعفر(ع) نجات بخش گرفتاران عالم، وارد زندان شد و فرمود: ای اباصلت از تنگنای زندان بی تاب شده ای.عرض کردم: به خدا سوگند سخت بی تابم. فرمود: برخیز، دستی به زنجیرها زد و غل و زنجیرها از دست و پای من بر زمین افتاد. سپس دست مرا گرفت و از کنار نگهبانان زندان عبور داد. نگهبانان در حالی که مرا نظاره می کردند، توان سخن گفتن با مرا نداشتند و از زندان خارج شدم. سپس حضرت فرمود: برو در امان خدا که هرگز نه دست مأمون به تو می رسد و نه دست تو به مأمون. اباصلت می گوید: همان گونه که حضرت فرمود تا حال مأمون را ندیده ام.
سیره اخلاقی امام جواد علیه السلامخدمت به مردم و رفع نیازهای آنان در متن زندگی امامان معصوم علیهم السلام قرار دارد. امام جوادعلیه السلام نیز در این عرصه پیشتاز بود. آن بزرگوار می فرمود: انسان با داشتن سه خصلت پسندیده می تواند به مقام رضوان و خشنودی الهی برسد: زیاد طلب آمرزش کردن، نرمخوئی و مدارا با مردم و زیاد صدقه دادن.
از منظر امام جوادعلیه السلام خدمت رسانی به مردم، در اثر نزول رحمت الهی بر انسان است و اگر فردی در این عرصه کوتاهی و سهل انگاری نماید، ممکن است نعمت های الهی را از دست بدهد. به این جهت، آن حضرت فرمود: نعمت خداوند برکسی فراوان نازل نمی شود مگر اینکه نیاز مردم به وی بیشتر می شود. هرکس که در رفع این نیازمندی ها نکوشد و سختی های آن را تحمل نکند، نعمت الهی را در معرض زوال قرار داده است.
آن گرامی اعمال نیک و آثار خدمت به دیگران را برای نیکوکاران مفیدتر از افراد نیازمند می داند و می فرماید: نیکوکاران به نیکی کردن بیشتر نیاز دارند تا افراد محتاج و نیازمند؛ چرا که انسان های خیّر، پاداش اخروی، افتخار و نام نیک را در پرونده اعمال خود ثبت می کنند. هرکسی که به خدمت گزاری و نیک رفتاری با مردم و اهل درد می پردازد، اوّل به خودش خیر و نیکی می رساند. پس او تشکر و قدردانی را در عملی که برای خود انجام داده است، از دیگری توقع نداشته باشد.
امام جواد در کلام دیگران
امام جواد علیه السلام مانند دیگر ائمه معصومین برای ما اسوه و مقتدا و نمونه است. زندگی کوتاه این بنده شایسته خدا، به جهاد با کفر و طغیان گذشت. در نوجوانی به رهبری امت اسلام منصوب شد و در سالهایی کوتاه، جهادی فشرده، با دشمن خدا کرد به طوری که در سن ۲۵ سالگی یعنی هنوز در جوانی، وجودش برای دشمنان خدا غیر قابل تحمل شد و او را با زهر شهید کردند. همان طوری که ائمه دیگر ما علیهم السلام با جهاد خودشان هر کدام برگی بر تاریخ پر افتخار اسلام افزودند، این امام بزرگوار هم گوشه مهمی از جهاد همه جانبه اسلام را در عمل خود پیاده کرد و درس بزرگی را به ما آموخت. آن درس بزرگ این است که در هنگامی که در مقابل قدرتهای منافق و ریاکار قرار می گیریم، باید همت کنیم که هوشیاری مردم را برای مقابله با این قدرتها برانگیزیم. اگر دشمن، صریح و آشکار دشمنی بکند و اگر ادعا و ریاکاری نداشته باشد، کار او آسان تر است. اما وقتی دشمنی مانند مأمون عباسی چهره ای از قداست و طرفداری از اسلام برای خود می آراید، شناختن او برای مردم مشکل است. در دوران ما و در همه دورانهای تاریخ، قدرتمندان همیشه سعی کرده اند وقتی از مقابله رویاروی با مردم عاجز شدند دست به حیله ریاکاری و نفاق بزنند.
پرتوهایی از کلام نورانی امام جواد علیه السلامعبدالعظیم حسنی نقل می کند که به امام جواد عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! حدیثی از پدرانت برایم بفرما. فرمود: پدرم از پدرشان نقل فرمود که امیرمؤمنان فرمود: مردم پیوسته در خیرند تا وقتی که گوناگون و متفاوتند؛ امّا اگر برابر گردند، هلاک و تباه می شوند.
عرض کردم: یابن رسول اللَّه! باز بفرما. فرمود: پدرم از پدرانش نقل کرد که امیرمؤمنان فرمود: اگر باطنتان بر ملا می شد، یکدیگر را دفن نمی کردید!
عرض کردم: باز بفرما. فرمود: پدرم از پدرانش نقل کرده که امیرمؤمنان فرمود: دل مردم را نمی توانید با بخشش مال و منالتان به دست آورید؛ امّا با گشاده رویی و خوش برخوردی می توانید.
عرض کردم: بیفزا. فرمود که پدرم از پدرانش نقل کرده که امیرمؤمنان فرمود: هر که از زمانه عیب و ایراد گیرد [اما به اصلاح خود نپردازد]، ملامتش به درازا می کشد.
عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! بیفزا. فرمود: پدرم از پدرانش نقل کرده که امیرمؤمنان فرمود: همنشینی با اشرار، بدگمانی به خوبان را در پی دارد.
یاران و شاگردان امام جواد علیه السلاماز دوره امام جواد تا امام عسکری علیهما السلام به دلیل فشارهای سیاسی و کنترل شدید فعالیت آنان از طرف دربار خلافت، شعاع فعالیت آنان بسیار محدود بود و از این نظر تعداد راویان و پرورش یافتگان مکتب آنان نسبت به زمان حضرت صادق علیه السلام کاهش بسیار چشمگیری را نشان می دهد. بنابر این اگر می خوانیم که تعداد راویان و اصحاب حضرت جواد علیه السلام قریب صد و ده نفر بوده اند و جمعا 250 حدیث از آن حضرت نقل شده، نباید تعجب کنیم، زیرا از یک سو، آن حضرت شدیدا تحت مراقبت و کنترل سیاسی بود و از طرف دیگر، زود به شهادت رسید و به اتفاق دانشمندان بیش از بیست و پنج سال عمر نکرد!
در عین حال، باید توجه داشت که در میان همین تعداد محدود اصحاب و راویان آن حضرت، چهره های درخشان و شخصیتهای برجسته ای مانند: علی بن مهزیار، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، زکریا بن آدم، محمد بن اسماعیل بن بزیع، حسین بن سعید اهوازی، احمد بن محمد بن خالد برقی بودند که هر کدام در صحنه علمی و فقهی وزنه خاصی به شمار می رفتند، و برخی دارای تالیفات متعدد بودند.
در حریم جوادین علیهما السلامروایاتی به طور مشخص در مورد آثار زیارت امام جواد (ع) رسیده، که دو نمونه آن از این قرار است:
١. داود صیرفی گوید: به امام هادی (ع) عرض کردم: من پدر شما را زیارت نمودم و ثواب آن را به شما هدیه کردم؛ امام (ع) فرمود: برای تو اجر و پاداش بسیاری است و ما هم سپاس گزار خواهیم بود.
٢. ابراهیم بن عقبه گوید: در نامه ای، از امام هادی (ع) در مورد پاداش زیارت امام حسین و امام هفتم و امام جواد (علیهما السلام) پرسیدم، امام (ع) در پاسخ نوشت: زیارت اباعبدالله الحسین (ع) برتر و مقدم تر است و زیارت آن سه بزرگوار جامع تر و پاداش بیشتری دارد.
امام جواد علیه السلام در شعر و ادب
ای باد صبا بگشا آن طره ی پر خم را
آور خبر از زلفش کز دل ببر غم را
دل های پریشان را در حلقه ی گیسویش
جمع آر و پریشان ساز آن طره ی پر خم را
لبیک زنان باز آی در کعبه ی دیدارش
زان چاه زنخدان نوش صد چشمه ی زمزم را
از شاه تقی مدحی ای بلبل گلشن گو
تا باغ جنان سازی این انجمنِ غم را
دریای سخاوت کیست؟ سلطان جواد ای جان
زان بحر کرم دادند یک مشربه حاتم را
کتابشناسی امام جواد علیه السلامامام جواد(ع)، امید امیدوار، قم، انتشارات شفق، 1355ش، 32ص، جیبی (ویژه نوجوانان).
امام جواد علیه السلام، گروه نویسندگان مؤسسة البلاغ، ترجمه محمود شریفی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1368ش/1410ق، 168ص، جیبی، (سلسله «سرچشمه های نور»).
امام محمد تقی(ع)، سید کاظم ارفع، تهران، مؤسسه انتشاراتی فیض کاشانی، 1370ش، 49ص، رقعی.
پیشوای نهم حضرت امام محمد تقی(ع)، گروه نویسندگان، چاپ مکرر، قم، در راه حق، 1371ش، 56ص، رقعی، (به عربی و اردو هم ترجمه شده است).
تحلیلی از زندگانی و دوران امام محمد تقی(ع)، فضل الله صلواتی، اصفهان، انتشارات خرد، 1364ش، 610ص، رقعی.
تحلیلی از زندگانی و زمان امام جواد(ع)، گروه نویسندگان، زیر نظر قوام الدین وشنوی قمی، قم، احیاء و نشر میراث اسلامی، 1359ش، 138ص، جیبی.
منبع: حوزه
