شمار زیادی از شیعیان خوجه اثنی عشری در مناطق مختلف شرق و جنوب آفریقا زندگی می‌کنند. شیعیان خوجه در این مناطق به ویژه در کشورهای کنیا و تانزانیا در زمره مهم‌ترین جماعت‌های خوجه به شمار می‌آیند و نقش مهمی در شکل‌گیری فدراسیون جهانی و سازمان‌های تبلیغی وابسته به آن دارند.
فدراسیون آفریقا؛ قدیمی‌ترین فدراسیون
می‌توان گفت مهم‌ترین و قدیمی‌ترین فدراسیون شیعیان خوجه، فدراسیون آفریقا است، در حال حاضر مقر آن در شهر دار السلام بوده و انور علی درامسی از تجار بزرگ خوجه از متولدین شهر لیندی تانزانیا برای بار دوم رئیس این فدراسیون شده است. دوره مسئولیت ریاست فدارسیون سه سال است، رئیس سابق آن رمضان نانجی از شیعیان خوجه کشور کنیا بود، لازم به ذکر است که به خاطر جمعیت بالای شیعیان خوجه در تانزانیا، رئیس این فدراسیون بیشتر از شیعیان خوجه این کشور انتخاب می‌شود.
آفریقا؛ کانون خوجه‌ها
شمار زیادی از شیعیان خوجه اثنی عشری در مناطق مختلف شرق و جنوب آفریقا زندگی می‌کنند، جماعات خوجه در این مناطق به ویژه در کشورهای کنیا و تانزانیا در زمره مهم‌ترین جماعت‌های خوجه به شمار می‌آیند و نقش مهمی در شکل‌گیری فدراسیون جهانی و سازمان‌های تبلیغی وابسته به آن ایفا می‌کنند.
تانزانیا
پیشینه ورود شیعیان خوجه اثنی عشری به تانزانیا به اواخر قرن نوزدهم میلادی بر می‌گردد، پس از اینکه تعداد زیادی از این گروه به جزیره «پمبا» مهاجرت کردند، برخی از این مجموعه به کشور تانگانیکا (تانزانیا) رفته و در مناطق مختلف این سرزمین سکنی گزیدند، شیعیان خوجه اثنی عشری پس از استقرار در شهرهای گوناگون تانزانیا، رفته رفته جماعات امروزین این کشور را بنیانگذاری کردند و با ساخت مساجد، حسینیه‌ها و مدارس به تشکّلاتشان انسجام بخشیدند، از این رو تا پیش از تأسیس فدراسیون آفریقا ده‌ها جماعت خوجه در کشور تانزانیای امروزی شکل گرفت و بسیاری از خوجه‌های اثنی عشری در شهرهای این کشور استقرار یافتند.
شیعیان خوجه در کشور تانزانیا در شهرهایی همچون دارالسلام، پانگانی، تانگا، آروشا، کیگوما، موشی، کیلوا، لیندی، بوکوبا، باگامویو، امبیا، موانزا، تابورا، موروگورو، دودوما، سنگیدا، متوارا و سُنگیا ساکن شده و سالیان سال در این مناطق زندگی کردند، اما به مرور زمان به خاطر مشکلات اقتصادی و همچنین وضعیت تحصیلی فرزندانشان، برخی از شهرها را ترک گفته و به دارالسلام و کشورهای اروپایی و آمریکایی هجرت کردند، به عنوان مثال در حال حاضر در شهرهای دودوما، بوکوبا، تابورا، سُنگیا، سنگیدا و کیلوا تعداد بسیار اندک و در بعضی از آنها هیچ خوجه‌ای زندگی نمی‌کند، در برخی از شهرها نیز (از قبیل کیگوما، تانگا، موشی) تعداد آنها بسیار کاهش پیدا کرده است، شیعیان خوجه پس از ترک این شهرها مراکز عبادی خود را بعضاً به شیعیان بومی واگذار کردند.
در حال حاضر بزرگترین جمعیت خوجه‌ها در قارّه آفریقا در کشور تانزانیا زندگی می‌کند، طبق آمار اعلام‌شده از طرف فدراسیون آفریقا در شهر دارالسلام جمعیتی بیش از ۱۰ هزار نفر و در سایر مناطق مختلف این کشور نیز جمعیتی قریب به پنج هزار نفر ساکن هستند، مجموع جمعیت خوجه‌ها در تانزانیا به حدود ۱۵ هزار نفر می‌رسد.
کنیا
جمعیت تقریبی شیعیان خوجه اثنی عشری در کنیا به دو هزار نفر می‌رسد و بیشتر آنان در شهر مومباسا زندگی می‌کنند، تاریخ ورود آنان به این کشور به ۱۸۷۰ میلادی بر می‌گردد، به دنبال آن نیز در سال‌های مختلف تا سال ۱۹۰۳ میلادی به طور پراکنده خانواده‌هایی از این جماعت به این کشور مهاجرت کردند و در شهرهایی همچون نایروبی، ناکورو، لامو، مالیندی و کیسومو سکنی گزیدند.
در دهه ۱۹۶۰ میلادی جماعت کنیا به ویژه در شهر مومباسا یکی از موفق‌ترین جماعت خوجه به حساب می‌آمد و فکر تأسیس فدراسیون جهانی از طرف برخی از مغزهای متفکر این شهر نشئت گرفت و رئیس اوّل فدراسیون جهانی خوجه‌ها مرحوم ملا اصغر از این شهر بود.
اوگاندا
تاریخ ورود شیعیان خواجه اثنی عشری به این کشور به دهه ۱۹۰۰ باز می‌گردد به آن زمانی که تعدادی از خانواده‌های خوجه اثنی عشری از راه مومباسا و نایروبی به شهر کامپالا، پایتخت این کشور وارد شدند و نخستین جماعت آنان در سال ۱۹۱۸ پایه گذاری شد. آنان به مرور زمان توانستند در این کشور از جهت موقعیت اقتصادی و اجتماعی پایگاه بسیار خوبی بیابند و این جماعت در سال ۱۹۶۰ توانست با انسجام و تشکلات خود نفوذ بسیار زیادی را در کشور و در سطح دولتی پیدا کند؛ اما با روی کار آمدن «عیدی امین» به ریاست جمهوری اوگاندا و متهم ساختن آسیایی‌ها به استثمار مردم این کشور، او همه آسیایی‌های ساکن اوگاندا از جمله خوجه‌ها را از اوگاندا اخراج و همه دارایی‌ها و املاک آنان را مصادره کرد، خوجه‌های اثنی عشری در این کشور به ناچار برخی به کشورهای همجوار و برخی هم به کشورهای اروپایی مهاجرت کردند و پس از برکناری عیدی امین و آرام‌شدن اوضاع تعدادی از آنان به این کشور بازگشتند.
در حال حاضر تعدادی از خوجه‌ها در اوگاندا زندگی می‌کنند، و با توجه به اینکه اخیراً از طرف مسئولان این کشور اعلام شده است که افرادی که در عهد عیدی امین متضرر شده و املاک آنان مصادره شده، دولت املاک آنان را برخواهد گرداند، برخی از شیعیان خوجه به اوگاندا بازگشته‌اند.
جزیره زنگبار
جماعت زنگبار، نخستین و قدیمی‌ترین جماعت خوجه اثنی عشری است که در سال ۱۸۸۲ میلادی و چند سال پیش از جماعت بمبئی تأسیس شد، پس از شدت یافتن اختلافات و درگیری‌ها میان خوجه‌های بمبئی که موجب تشکیل جناح اکثریت (خوجه‌های اسماعیلیه) و اقلیت (خوجه اثنی عشری) شد، شماری از آنان در دهه ۱۸۷۰ میلادی با هدف داشتن آینده‌ای بهتر و با سودای دستیابی به تجارت ادویه جات به ویژه میخک، رهسپار جزیره زنگبار و جزیره پمبا شدند، این دو جزیره در آن روزگار مرکز تجارت میخک به شمار می‌رفت، آنان پس از ورود به زنگبار نخستین مسجد خود معروف به «قوة الإسلام» را ساختند، در نزدیکی این مسجد نیز حسینیه‌ای با کمک یکی از فرماندهان لشکر ارتش سلطان مجید، از سلاطین عمانی حاکم در زنگبار، به نام ژنرال کلب علی خان ایرانی، بنا کردند، بعدها به زیاد شدن جمعیت آنان در این جزیره مسجد «ثقة الإسلام» را ساختند، در کنار این دو مسجد تعدادی حسینیه نیز بنا کردند.
خوجه‌های اثنی عشری رفته رفته به ساماندهی خود پرداخته و نخستین جماعت خوجه اثنی عشری را در این جزیره پایه گذاری کردند، آنان سپس در پی نظم و انسجام جماعت خود و ارتقای سطح اطلاعات مذهبی برآمدند و به همین دلیل «حاجی دوجی جمال» از شخصیت‌های برجسته خوجه همراه با تعدادی از دیگر شیعیان به کربلا رفت و از آیت‌الله شیخ زین الدین مازندرانی مرجع تقلید وقت که پیش‌تر ملا قادر را برای ارشاد خوجه‌ها به هند فرستاده بود، برای دانش‌افزایی و ترویج و معرفی کامل مذهب اهل بیت(ع) به زنگبار درخواست اعزام روحانی کردند، پس از موافقت مرجع تقلید وقت خوجه‌ها، سید عبدالحسین مرعشی شوشتری از روحانیون ایرانی ساکن نجف و از شاگردان آیت الله مازندرانی در سال ۱۸۸۵ به جزیره زنگبار وارد شد، وی شخصی وارسته و با تقوا بود و در مدت اقامت ۲۳ ساله خود در این جزیره توانست همه شیعیان زنگبار اعم از خوجه‌های اثنی عشری و بحرینی‌ها را گردهم آورد و تعالیم مذهبی را به آنان آموزش دهد.
سید عبدالحسین شوشتری در سال ۱۹۰۴ در حین زیارت خانه خدا در مکه درگذشت و پسر خوانده‌اش سید حسین شوشتری که از شاگردان آیت‌الله میرزا حسین خلیل بود، خدمت‌های ارزشمند سیدعبدالحسین شوشتری را در زنگبار ادامه داد، وی تا زمان مرگش در سال ۱۹۴۵ رهبری، هدایت جامعه کوچک شیعیان خوجه اثنی عشری زنگبار را بر دوش داشت.
گذشته از مرحوم شوشتری چند تن از علمای ایرانی دیگر از قبیل سید مروج و سید ناشر الإسلام نیز طی دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ میلادی به زنگبار وارد شدند، در حال حاضر نوه‌های این افراد همگی در زنگبار و یا در شهر دارالسلام زندگی می‌کنند و به تجارت مشغول هستند، بعد از انقلاب زنگبار و هجرت خوجه‌ها به دیگر مناطق، آنان از روحانیون هندی و پاکستانی برای تبلیغ در میان جماعت‌های خود دعوت می‌کردند.
زنگبار تا پیش از انقلاب ۱۹۶۳ یکی از مهم‌ترین و پر جمعیت‌ترین مراکز تجمع شیعیان خوجه اثنی عشری بود، اما پس از کشتار ۱۹۶۳ بیش از ۹۸ درصد از آنان به شهرهای مختلف تانزانیا و بعضاً به اروپا و آمریکا مهاجرت کردند، در حال حاضر در این جزیره تعداد بسیار کمی از شیعیان خوجه اثنی عشری زندگی می‌کنند، ولی افرادی که متولد این جزیره بوده و در کشورهای مختلف زندگی می‌کنند، تعلق خاصی به این منطقه داشته و دائماً برای بازدید از زنگبار به این جزیره مسافرت می‌کنند.
سومالی
سومالی نیز یکی از کشورهای شرق آفریقاست که تعدادی از خوجه‌ها در دهه ۱۸۸۰ میلادی به این کشور مهاجرت کرده و در شهر موگادیشو اقامت گزیدند، در سال ۱۹۶۰ آنان با تشکیل جماعت‌خانه‌ای توانستند در زمره یکی از جماعت‌های نیرومند خوجه اثنی عشری به شمار آیند؛ اما در سال ۱۹۹۱ میلادی به خاطر درگیری‌های این کشور به کشورهای دیگری مهاجرت کردند.
ماداگاسکار
تاریخ حضور شیعیان خوجه اثنی عشری در ماداگاسکار به اوایل دهه ۱۹۳۰ میلادی باز می‌گردد که گروهی از خوجه اثنی عشری از هند به زنگبار مهاجرت و سپس راهی این کشور شدند، در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ نیز شمار بیشتری از خوجه‌های اثنی عشری از کشورهای تانزانیا و کنیا به ماداگاسکار مهاجرت کردند، در حال حاضر جمعیت آنان در این کشور بالغ بر ۵ هزار تن است.
خوجه‌های اثنی عشری در شرق و جنوب آفریقا در کشورها و مناطقی همچون کومور، موزامبیک، آفریقای جنوبی، موریس، بوروندی، رئونیون(جزیره‌ای در جنوب غربی اقیانوس هند) و سیشل(کشوری جزیره‌ای در اقیانوس هند) حضور دارند، لازم به ذکر است تعدادی از آنان در مناطق شرق کنگو و کشور رواندا نیز زندگی می‌کردند؛ اما به خاطر جنگ‌های داخلی این دو کشور به دیگر کشورها مهاجرت کردند.
وضعیت اقتصادی
می‌توان گفت اقتصاد یکی از مهم‌ترین ارکان جامعه خوجه‌های اثنی عشری را تشکیل می‌دهد، هرچند آنان طی چند دهه اخیر به برخی مشاغل علمی و فرهنگی روی آورده‌اند؛ اما اقتصاد و تجارت همچنان زیر بنای اصلی این اقلیت کوچک به شمار می‌رود، به برکت سخت کوشی، اراده و پشتکار شیعیان خوجه اثنی عشری امروزه آنان در بیشتر کشورهایی که زندگی می‌کنند وضعیت مالی و رفاهی خوبی دارند و همین مسئله موجب شده است که وجه و اعتبار بالایی نزد دولتمردان کشور میزبان و مردم آن به دست آورند، در بسیاری از کشورهای آفریقایی که خوجه‌ها در آنجا حضور دارند، تعدادی از آنان نخستین سرمایه‌داران آن کشورها به حساب می‌آیند.
همچنین، خوجه‌ها در بدو ورود به شرق آفریقا اندوخته مالی چندانی نداشتند، اما با استفاده از استعداد ذاتی خود و بهره‌برداری مناسب از موقعیت‌های موجود به سرعت وارد بخش‌های تجاری شدند و توانستند در مدت زمان کوتاهی از راه خرید و فروش کالاهای مختلف و صادرات و واردات با دیگر کشورها جایگاه خود را ارتقاء دهند، به گونه‌ای که تا پیش از جنگ جهانی دوّم در زمره طبقات نخبه این کشورها جای گرفتند، آنان از اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی همزمان با استقلال بسیاری از کشورهای آفریقایی که موجب خروج استعمارگران انگلیسی و فرانسوی و خالی‌شدن بسیاری از پست‌ها و مشاغل حکومتی شد موفقیت خود را تثبیت کردند، بسیاری از سرمایه داران کنونی خوجه در این کشورها تا قبل از دهه شصت کارمندان عادی بودند که در معادن و مزارع، کار می‌کردند، اما با استفاده از استعداد خود، آنان تبدیل به بزرگترین سرمایه داران در این منطقه شدند، در حال حاضر خوجه‌های اثنی عشری موقعیت خود را در کشورهای آفریقایی تثبیت کرده و توانسته‌اند طیف گسترده‌ای از شرکت‌های خصوصی صادرات و واردات، کارخانجات، مؤسسات تجاری، صرّافی‌ها، بانک‌ها، مراکز حمل و نقل، انتشارات، مزارع کشاورزی و غیره را به خود اختصاص دهند.
مسجد شیعیان خوجه در «بوجومبورا»، پایتخت بوروندی (کشوری در مرکز آفریقا و از دیگر مناطق خوجه‌نشین)
از این رو با وجود مشکلات ناشی از امنیت نسبی این کشورها، خوجه‌های اثنی عشری بخشی از نبض اقتصادی آنها را به دست گرفتند، به ویژه در زمینه اقلام صادراتی کشورهای شرق و جنوب آفریقا (چای، قهوه، کاکائو و کتان) نقش مهمی را بر دوش دارند و با وجود فقر شدید این کشورها، افزایش تورم عمومی و افزایش قیمت کالاهای اساسی، آنان توانسته‌اند بر ثروت خود بیفزایند، برخی تجار خوجه به منزله ثروتمندترین تجار تانزانیا، کنیا و اوگاندا شناخته شده‌اند، برخی از آنان طی دو دهه گذشته توانسته‌اند با خریداری املاک بسیار زیادی در زمینه عقارات (اموال غیر منقول) نیز سرمایه گذاری کلان انجام دهند برخی دیگر با استفاده از امکانات بالای خود طی چند سال اخیر با ساخت برج‌های عظیمی در دارالسلام توانسته‌اند خود را در زمره مَلاکین مهم این کشور درآورند.
پایبندی به احکام دین؛ رمز موفقیت در اقتصاد
درباره رمز و سرّ موفقیت شیعیان خوجه اثنی عشری در بحث اقتصاد و تجارت، تحلیل‌های مختلفی وجود دارد، برخی می‌گویند که پشتکار و اراده راسخ، آنان را به این مرحله از موفقیت اقتصادی رسانده، برخی دیگر معتقدند ذکاوت ذاتی و ذوق آنان در امر تجارت سبب موفقیت آنان شده است، اما واقعیت امر این است که امور معنوی و التزام دینی نقش بسیار مهمی در وضعیت اقتصادی آنان داشته است، شیعیان خوجه نسبت به امور دینی به ویژه تخمیس اموال خود(مسئله خمس) بسیار پایبند هستند، به طوری که حاضر نیستند یک روز از سال خمسی آنان به تأخیر بیفتد، از طرف دیگر خوجه‌ها در زمینه کمک‌های خیریه و همچنین در ساخت طرح‌های عام المنفعه، مشارکت زیادی دارند، صدقه دادن روزانه نیز از دیگر برنامه‌های بیشتر آنان است.
از جهت عبادی نیز خوجه‌ها بسیار پایبند به امور دینی هستند، عمل به مستحبات و زیارت قبور ائمه علیهم السلام از ویژگی‌های جامعه خوجه است، گفته می‌شود تمامی این امور معنوی نقش بسیار زیادی در موفقیت اقتصادی آنان دارد.
توجه ویژه به خمس
از امور بسیار قابل توجه در بین خوجه‌های اثنی عشری پایبندی آنان به پرداخت وجوهات به مرجع تقلید خود یا وکیل وی است، شیعیان خوجه نسبت به تخمیس اموال، بعضاً به طور مستقیم با دفتر مرجع تقلید خود در تماس هستند و بدون واسطه خمس را به دفتر وی پرداخت می‌کنند و برخی دیگر از شیعیان خوجه تخمیس اموال خود را نزد مسئولان بالادستی فدراسیون جهانی و منطقه‌ای که بیشتر وکالت مرجع تقلید خود را دارند، انجام می‌دهند، برخی دیگر از آنان نیز با داشتن اجازه از طرف مرجع تقلید مجازند سهم امام را طبق تشخیص خود در مواردی که صلاح می‌دانند، مصرف کرده و سهم سادات را به دفتر مرجع خود می‌فرستند.
شایان ذکر است فدراسیون منطقه‌ای خوجه‌ها از طرف مرجع خود اجازه دارد در مسئله خمس سهم امام را در مواردی که خود تشخیص می‌دهد هزینه کند، جریان این اجازه به زمان مرحوم سید محسن حکیم برمی‌گردد، وقتی که برخی از تجّار مقدار قابل توجهی وجوهات شرعیه از شرق آفریقا خدمتشان بردند، ایشان سؤال کردند که آیا در مناطق شما نیازمند به سهم امام وجود دارد و آیا می‌توانید سهم امام را در زمینه تبلیغ مذهب حقه در میان بومیان هزینه کنید، آنان اشاره داشتند که این امر امکان‌پذیر است و از طرفی مرحوم حکیم آنان را تشویق به تبلیغ بین بومیان کرده و به ایشان اجازه صرف سهم امام را دادند، می‌توان گفت این مسئله سنگ بنای اجازه مراجع دیگر برای این امر بود و سبب شد علمای نجف و حتی قم که شیعیان خوجه از مقلّدین آنان می‌شدند، اجازه صرف سهم امام بدین شکل را به خوجه‌ها بدهند.
در خصوص مقدار مبالغ سهمین (سهم امام و سهم سادات در خمس) در شرق آفریقا، بنا بر برخی آمار سالیانه بیش از هشت میلیون دلار سهمین از این منطقه جمع‌آوری می‌شود که بخشی از آن در خود منطقه هزینه شده و بخشی از آن را به دفتر مراجع تقلید می‌فرستند.
نویسنده:حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمد شاهدی، رئیس مؤسسه بین‌المللی «چراغ فروزان هدایت اندیشه» شهر یزد
گردآوری و تنظیم: زهرا نوکانی
منبع: ایکنا
