تربیتی

نوشته‌ی زیر متن مصاحبه‌ی پایگاه خبری شفقنا با مسعود بسیطی - کارشناس و مدرس علوم تربیتی و ادیان و فِرَق - با موضوع «رشد حرام خواری در جامعه؛ چرایی، آثار و راهکار عملی برای اصلاح» است.

 شفقنا: اهمیت مال و لقمه‌ی حلال در چیست؟

 بسیطی: غذا علاوه بر تامین ویتامین و پروتئین مورد نیاز بدن، خواص مهم دیگری نیز دارد که به روح و روان آدمی مربوط می‌شود. با گسترش دانش بشری تاثیر غذا بر روحیات و خلق و خوی انسان ثابت گردیده؛ اما مربیان الهی به نکات ظریف‌تر و مهم‌تری در باب غذا اشاره داشته‌اند. ایشان علاوه بر آنکه خواص و مضرات مواد غذایی‌ را برای سلامت جسم و روح آدمی تبیین کرده اند، درباره‌ی راه بدست آوردن غذا و چگونگی تهیه‌ی آن نیز توصیه‌های مهمی داشته‌اند.

 نحوه کسب و  به دست آوردن مال برای تهیه غذا و سایر نیازهای بشری (اینکه از مال حلال تهیه شده باشد یا حرام) به سلامت روح انسان - که بسیار مهم تر از سلامت جسم است - مربوط می‌شود. در مکتب انبیاء الهی غذایی که از راه حلال تهیه نشده باشد، روح انسان را به تباهی می‌کشاند. خداوند متعال می‌فرماید: «فَلْینظُرِ الْإِنسَانُ إِلَى طَعَامِهِ»[1].

در مکتب تربیتیِ اهل بیت ^{علیهم السلام}  تلاش برای کسب مال حلال، جهاد فی سبیل الله برشمرده شده است.[2]

در این مکتب نُه دهم عبادت، کسب روزی حلال است .[3] این در حالی است که در باور مردم تا از عبادت و دینداری صحبت می‌شود به یاد نماز و روزه می‌افتند. غافل از آنکه بدون مال حلال نماز و روزه‌ای مقبول واقع نمی‌شود. مال حرام و لقمه‌ی ناپاک نه تنها بر روی فرد تاثیر نامطلوبی می‌گذارد، بلکه خانواده و نهایتا اجتماع را هم درگیر می‌سازد و به انحطاط و هلاکت می‌کشاند. در ادامه با تفصیل بیشتری به چگونگی تاثیرات فردی و اجتماعی آن اشاره خواهم نمود. اما عجالتا این تذکر را بدهم که قریب به اتفاق مشکلات و معضلات فردی، خانوادگی و اجتماعی ما به نوعی به مسئله‌ی کسب روزی از راهی غیر حلال بر می‌گردد. مشکلی که متاسفانه در اجتماع ما رو به افزایش است.

شفقنا: به نظر شما ریشه‌های حرام خواری را در کجا می‌توان پیدا کرد؟

بسیطی: در ریشه یابی و چراییِ حرام خواری نهایتا به مقوله عدم تربیت صحیح می‌رسیم. در واقع ریشه‌ی همه‌ی گرفتاری ها و بدبختی های آدمی همین تربیت نادرست است.

خداوند برای هدایت و تربیت آدمیان پاک ترین مربیان را به سوی انسان ها فرستاده؛ اما اگر بشر از تربیت مربیان الهی روی گردان شود، عواقب وحشتناکی برای خود و جامعه اش رقم خواهد زد که حرام خواری یکی از آنهاست. به فرموده‌ی امیر مومنان فلسفه‌ی مبعوث شدن پیامبران و ارسال رسل آن است که ایشان عقل های انسان ها را که همچون گنجینه‌هایی ارزشمند در اثر غفلت آدمیان مدفون شده‌اند، بیرون آورند و برای سعادتمندی بشر در اختیارش گزارند. در واقع، شیوه‌ی انبیاء و اولیای الهی در تربیت انسان ها بیدار سازی عقل ها بوده است.

توجه داشته باشیم که «عقل» در تعریف مربیان الهی فکر، منطق یا هوش نیست؛ بلکه ابزاری خطاناپذیر برای تشخیص خوبی از بدی است. با عقل است که تشخیص می‌دهیم محبت خوب است، ظلم بد؛ راستگویی خوب است، دروغگویی بد؛ امانتداری خوب است، خیانت بد. از زمانی که کودک خوب و بد را تشخیص می‌دهد، باید به رفتارهای مبتنی بر عقل متذکر و ترغیب شود. چراکه بنا به فرموده‌ی رسول خاتم «تربیت در کودکی مثل حکاکی کردن روی سنگ است». اگر کودکان ما از خردسالی به گونه‌ای تربیت شوند که به تشخیص عقل احترام بگذارند (یعنی به آنچه عقل، درست تشخیص داد عمل کنند و از آنچه عقل نادرست شمرد، اجتناب ورزند) در بزرگسالی نیز از بسیاری گرفتاری ها از قبیل حرام خواری در امان خواهند ماند.

اما متاسفانه نه والدین از تربیت صحیح و عقل گرا برخوردارند و نه مدارس و موسساتی که تربیت فرزندان خود را به آنها می‌سپاریم. پس چگونه انتظار داشته باشیم صاحب فرزندانی سلیم النفس و جامعه ای بی مشکل باشیم. در مکتب تربیتی اهل بیت ^{علیهم السلام} ریشه‌ی تربیت فرزند به دوران قبل از ازدواج باز می‌گردد. چند درصد از دختران و پسران امروز، در انتخاب همسر به این موضوع توجه می‌کنند که همسری انتخاب کنند که بتواند صاحب فرزندی اصیل، صالح و عاقل گردد؟

توجه به این نکته بسیار مهم است که دلایل دیگری نیز که برای حرام خواری شمرده می‌شود همگی به نوعی ریشه در عدم تربیت عقلانی دارند. به عنوان نمونه یکی از دلایل حرام خواری عدم توکّل به خداست. توکّل از جنود (لشگریان) عقل است[4] (در مقابل، حرص و آز از جنود جهل‌ محسوب می‌شوند). اما درحال حاضر توکل و باور داشت به قدرت خدا میان جوانان کمرنگ شده. برای مثال وقتی ما درآمد کافی برای مواجهه با مشکلات نداشته باشیم و به حمایت خداوند هم دلگرم نباشیم ممکن است به کسب روزیِ حرام از طریق ربا و نزول روی بیاوریم. در حالیکه اگر فقیر باشیم اما تحت تربیت عقلانی به خالق رزّاق توکل داشته باشیم، دست از پا خطا نمی‌کنیم و قناعت می‌ورزیم.

در جامعه‌ی فعلی ما متاسفانه زد و بندها و کارهای بعضا غیر عقلی و غیر شرعی رزاّق محسوب می‌شوند. در حالی که در مکتب تربیتی اهل بیت، خدا رزاّق و روزی دهنده است و کار تنها وسیله‌ است. در جامعه، افرادی هستند که سرمایه‌ی زیادی دارند اما چون درست تربیت نشده‌اند، متوکّل نیستند. جالب است این عده همیشه ترس از فقر و گرسنه مردن دارند! پس وقتی خلاء معنویت و امید و توکل به خدا وجود دارد هیچ چیزی نمی‌تواند جای خالی آن تکیه گاه را پر کند. فقر روحی و عدم توکل بر خدا به مراتب مخرّب‌تر از فقر مادی است.

اگر فرزندان ما عقل‌گرا تربیت شوند، در گرفتاری‌ها و سختی‌های زندگی توکّل خود را از دست نمی‌دهند، دچار حرص و آز نمی‌گردند، به داشته‌های‌شان قناعت می‌کنند، صبوری می‌کنند، از رحمت و عنایت حق ناامید نمی‌شوند، به اموال دیگران چشم نمی‌دوزند، در امانت خیانت نمی‌کنند ... . اینهایی که برشمردم همگی از تربیت عقلانی ناشی می‌شوند. توکّل، قناعت، صبر، امیدواری به خدا، امانتداری، پروا داشتن از خدا، خشنودی به تقدیر خدا، ... همه و همه از جنود عقل هستند که عدم توجه به آنها آدمی را به سوی حرام خواری سوق می‌دهد.

شفقنا: مال حرام چه تاثیراتی بر زندگی فرد دارد؟

بسیطی: اولین تاثیر حرام خواری در فرد، پوشیده شدن عقل اوست. عقل، نورافکنی است که خوب را از بد و حق را از باطل نمایان می‌کند. اما وقتی انسان بر خلاف تشخیص عقل کاری را انجام دهد مانند این است که با پارچه‌ای روی این نورافکن را بپوشاند. وقتی روی عقل پوشیده شود دیگر فرد نمی‌تواند خوبی را از بدی تشخیص دهد. یکی از گناهانی که به شدت عقل را محجوب می‌کند همین حرام خواری است. واقعه‌ی جانسوز عاشورا را به یاد آورید. مگر امام حسین (ع) چه حرف ناحق یا غیر عقلانی را زدند که سپاهیان یزید زیر بار پذیرشش نرفتند؟ آنها حتی حاضر نشدند سخنان پسر پیامبرشان را گوش دهند. هلهله کردند تا صدای حجت خدا به گوش کسی نرسد. امام حسین خود می فرمایند این همه قساوت و جهالت به جهت لقمه‌های حرامی بود که شکم‌های‌شان را با آنها انباشته بودند.[5]

تاثیر دیگر حرام خواری عدم استجابت دعا است. عدم تطهیر داراییِ آدمی از مالی که از راه غصب، ظلم، رشوه، ربا، دزدی، کم فروشی و فریب پیدا کرده یا مالی که خمس یا زکات و انفاقات آن پرداخت نشده، مانع استجابت دعا می‌گردد. تا آنجا که خداوند، در حدیث قدسی می‌فرماید: «از تو دعا کردن و از من اجابت آن؛ هیچ دعایی از من محجوب نمی‌شود مگر دعای کسی که حرام می‌خورد.» [6] امیر مومنان نیز می‌فرمایند: خداوند به عیسی بن مریم ^{علیه السلام} وحی كرد به مردم بگو: «من دعای احدی از شما را كه در نزد او مظلمه‌ای از مردم باشد [خواه حق مالی باشد و یا ظلم و ستمی در حق كسی روا داشته باشید] مستجاب نمی‌كنم.»[7] اینجاست که علت آشفتگی و غرق شدن ما در مشکلات مختلف بسیاری از ما در عین اینکه اهل دعا کردن هم هستیم مشخص می‌شود!

نتیجه‌ی دیگرِ لقمه‌ی حرام عدم قبولی اعمال است.[8] مردم باید بدانند تا لقمه‌ای که به وسیله‌ی آن قوّت و نیروی جسم شان را تامین می‌کنند حلال نباشد، اعمالی که به واسطه‌ی قوّت گیری از آن غذا انجام داده اند مقبول واقع نمی‌شود. نه نماز[9]، نه روزه، نه حج[10]، نه صدقه[11]، نه نذری، ...

اثرات دیگر مال حرام عبارتند از: سیاهی دل[12]، مورد لعن قرار گرفتن توسط فرشتگان[13] و نهایتا ناخشنودی خالق و عذاب الهی[14].

توجه به این نکته ضروری است که مصادیقی از حرام خواری مانند ربا به صراحت اعلام جنگ با خدا خوانده شده است: «الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا ... فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللَّهِ»[15]

شفقنا: مال حرام اجتماع را چگونه تحت تاثیر قرار می‌دهد؟

 بسیطی: تبعات مال حرام تنها به شخص حرام خوار منحصر نمی‌شود. لقمه‌ی حرام در چند نسل اثر می‌گذارد و تخریب نسل ها در واقع انحطاط اجتماع است. امام صادق ^{علیه السلام} به صراحت هشدار می‌دهند «آثار كسب حرام در نسلهای بعد آشكار می‌شود»[16]

چه اتفاقی خواهد افتاد اگر فرد فرد اجتماع از حرام خواری ابایی نداشته باشند؟ اگر هر کس به فکر پر کردن جیب خود – از هر راهی ولو حرام – باشد روح برادری و نوع دوستی از بین خواهد رفت. صلح و صفا جای خود را به کینه و دشمنی خواهد داد. فضایل اخلاقی جای خود را به رذایلی همچون دزدی، خیانت و کلاه برداری می‌دهند. امنیت جامعه از بین می‌رود. هرج و مرج و بی بند و باری حاکم می‌شود. اینچنین است که رسول اکرم می‌فرمایند: «خطرناک ترین چیزی كه بر امت خود از آن خوف دارم، درآمدهای حرام است.» [17]

شفقنا: برای مقابله و بازگشت به راه درست، چه راهکار هایی را پیشنهاد می‌کنید؟

بسیطی: دو دسته راهکار برای برون رفت از حرام خواری وجود دارد: کوتاه مدت و بلند مدت

راهکار کوتاه مدت این است که: فرد پس از آنکه متوجه و متذکر تبعات هولناک حرام خواری شد تصمیم بگیرد مال و جان خود را از حرام پاک کند. بدین ترتیب که در محضر الهی به اشتباهش اقرار کند (رفتارش را توجیه نکند)، تصمیم بگیرد دیگر سراغ حرام نرود و در نهایت آثار و تبعات مال حرام را جبران کند. یعنی توبه، استغفار، جبران. برای جبران ابتدا تا آنجا که می‌تواند باید حقوق دیگران را به ایشان بازگرداند. هم حقوق مالی خدا، رسول و اهل بیت را و هم حقوق مردم را. باید با دادن خمس، زکات، صدقه، رد مظلمه مالش را تطهیر نماید و همانطور که اشاره شد حق الناس را هم ادا کند. زکات و تزکیه از یک ریشه هستند. پرداخت زکات باعث تزکیه و پاکی مال و روح انسان می‌شود.

راهکار بلند مدت این است که برای تربیت صحیح افراد اجتماع به تعالیم و متد تربیتی اهل بیت ^{علیهم السلام} باز گردیم. یعنی تربیت عقلانی را در خانواده و جامعه جاری سازیم. پایبندی به عقل و جنود آن را در خود و نسل بعدی نهادینه کنیم. باید نسل جدید را به سرشاخه های عقلانیت بازگردانیم و نسل قدیم را متوجه خطاها و اشتباهاتی که در رفتار و کسب درآمد خود داشته اند نماییم.

باید برای اینکه افراد جامعه به سمت کسب روزی حلال بروند بستر سازی شود. اگر برای ما تربیت فرزندان براساس عقل ارزشی نداشته باشد، جامعه روز به روز نابهنجارتر می‌شود. فرزندان ما باید به گونه ای تربیت شوند که بدانند خدا رزاق است و روزیِ انسان ها به دست خداوند است و خداوند برای آنکه این روزی را به دست بندگانش برساند، هزاران روزنه دارد. فرزندان ما باید یاد بگیرند بر اساس عقل و جنود عقل رفتار کنند. در این صورت همواره امید و توکل شان به خدا خواهد بود و رفتارشان بر اساس رعایت حق و رضایت خدا نقش می‌بندد.

باید فرزندان ما به گونه‌ای تربیت شوند که نه تنها از مال حرام دوری کنند بلکه سراغ مال شبهه‌ناک هم نروند. مال شبهه ناک مالی است که حلال و حرام بودن آن معلوم نیست. در اثر تربیت ناصحیح امروزه کمتر کسی است که به این موضوع اهمیت دهد. عدم توجه به این مسئله کم کم افراد را به حرام خواری سوق می‌دهد.

باید به فرزندان‌مان احکام داد و ستد و شیوه‌ی صحیح معاملات را بیاموزیم تا ناخواسته دچار مال حرام و شبهه دار نشوند. توجه به این نکته ضروری است که قوانین بانکی و مضاربه‌ای ما نیز نیاز به اصلاح دارند. برای اینکه بدانیم پولی که در معاملات به دست می‌آوریم حلال است یا خیر باید از طریق مضاربه - که یکی از عقود اسلامی است - معامله را انجام دهیم. مضاربه دو پایه‌ی اصلی دارد: پایه‌ی اول این است که باید سرمایه و پول را به دست کسی بسپاریم که به اصطلاح کار بلد باشد؛ پایه‌ی دوم این است که طرفین در سود و زیان معامله شریک باشند. آیا وقتی پول خود را به بانک ها می‌دهیم در سود و زیانش شریک هستیم؟

امیر مومنان به همگان هشدار داده‌اند «اى مردم! ابتدا احکام را یاد بگیرید، سپس تجارت کنید. به خدا قسم که ربا در میان این امت ناپیداتر از حرکت مورچه بر روى تخته سنگ است»[18]. باید خود را، فرزندان خود را و جامعه‌ی عزیزمان را بر مبنای روش اهل بیت ^{علیهم السلام} عقل گرا تربیت کنیم تا از حرام خواری و عواقب خطیر آن در امان بمانیم.

منبع: پایگاه علمی فرهنگی محمد (ص)